Ο τρόπος που ερμηνεύουμε τα λάθη μας είναι συχνά πιο καθοριστικός από τα ίδια τα λάθη.
Η ψυχολογία της αυτοδικαίωσης
Μια γυναίκα αργεί για τρίτη φορά σε σημαντικό επαγγελματικό ραντεβού. Όταν την αντιμετωπίζουν, απαντά: «Η κίνηση ήταν φρικτή. Όλοι ξέρουν ότι αυτή η πόλη δεν λειτουργεί!» Δεν υπάρχει χώρος για εσωτερική κριτική ή αυτοαναστοχασμό. Η αυτοδικαίωση έχει αναλάβει τον έλεγχο.
Advertisment
Σύμφωνα με το άρθρο “Why We Justify Our Actions” (Psychology Today, 2022), η αυτοδικαίωση είναι ένας ψυχικός μηχανισμός που λειτουργεί σαν ασπίδα του εγώ. Συχνά ενεργοποιείται όταν υπάρχει γνωστική ασυμφωνία—δηλαδή, όταν η πράξη μας συγκρούεται με την αυτοεικόνα μας ως “καλό” ή “λογικό” άτομο. Αντί να αλλάξουμε συμπεριφορά, αλλάζουμε την ερμηνεία της.
Οι επιπτώσεις αυτής της στάσης μπορεί να είναι ιδιαίτερα διαβρωτικές. Κατ’ αρχάς, μειώνει σημαντικά την ικανότητα του ατόμου να μαθαίνει από τα λάθη του. Αν δεν αναγνωρίζεις ποτέ ότι έσφαλες, δεν έχεις ποτέ λόγο να εξελιχθείς. Επιπλέον, η συνεχής άρνηση ανάληψης ευθύνης δημιουργεί μια ρωγμή στις σχέσεις εμπιστοσύνης: οι άλλοι αρχίζουν να νιώθουν ότι βρίσκονται απέναντι σε κάποιον που δεν είναι διατεθειμένος να κοιτάξει αντικειμενικά την πραγματικότητα. Τέλος, η συνεχής αυτοδικαίωση ενισχύει το ναρκισσιστικό στοιχείο και απομακρύνει το άτομο από τη διαδικασία της βαθιάς, αυθεντικής αυτογνωσίας.
Η παγίδα της αυτοενοχοποίησης
Αντίθετα, ο Πέτρος, μετά από έναν καβγά με τον σύντροφό του, λέει: «Μάλλον εγώ φταίω πάλι. Δεν ξέρω γιατί δεν μπορώ να κρατήσω τους ανθρώπους στη ζωή μου.» Εδώ, δεν υπάρχει εξωτερική αιτία—μόνο ένα επίμονο βάρος ενοχής.
Advertisment
Σύμφωνα με την ανάλυση στο άρθρο “Why We Blame Ourselves” (Psychology Today, 2022), η αυτοενοχοποίηση αποτελεί πολλές φορές απόηχο της παιδικής ηλικίας, όταν το παιδί μαθαίνει να ερμηνεύει τη συμπεριφορά των άλλων ως αποτέλεσμα δικών του πράξεων. Είναι μια μορφή τοξικής ενδοσκόπησης, που δεν οδηγεί σε εξέλιξη αλλά σε αυτοϋπονόμευση.
Οι συνέπειες αυτής της στάσης είναι πολυεπίπεδες. Η συνεχής αυτοκατηγορία επιτείνει συναισθήματα άγχους και κατάθλιψης, υποσκάπτοντας την εσωτερική αίσθηση αξίας και αυτοεκτίμησης. Το άτομο τείνει να εισέρχεται σε εξαρτητικές σχέσεις, αναζητώντας επιβεβαίωση από εξωτερικές πηγές επειδή αμφισβητεί συστηματικά την εσωτερική του σταθερότητα. Ταυτόχρονα, η μόνιμη ανάληψη ευθύνης παραμορφώνει την ικανότητα να διακρίνει κάποιος πού τελειώνει η προσωπική του ευθύνη και πού αρχίζει εκείνη των άλλων. Το αποτέλεσμα είναι μια συνεχής εσωτερική φθορά που υπονομεύει την υγιή κρίση.
Η χρυσή τομή – Ο δρόμος της υπεύθυνης αυτογνωσίας
Η λύση δεν βρίσκεται στην εξάλειψη της ευθύνης ούτε στην αυτοτιμωρία. Βρίσκεται στην υπεύθυνη αυτογνωσία. Ένα ψυχικό πρότυπο που μπορεί να συνοψιστεί σε μια φράση:
«Αναλαμβάνω την ευθύνη που μου αναλογεί, χωρίς να υπεραναλύω ή να μεταθέτω τα λάθη.»
Αυτό το μοντέλο ενσωματώνει μια σειρά από ψυχικά εργαλεία. Πρώτα απ’ όλα, στηρίζεται στην ικανότητα αναγνώρισης της πλάνης χωρίς να απειλείται ο πυρήνας της αυτοεικόνας. Το άτομο δεν νιώθει ότι «είναι λάθος» επειδή έκανε ένα λάθος. Αντίθετα, βλέπει την πράξη ως στοιχείο προς μάθηση. Τεχνικές όπως η γνωσιακή αναδόμηση και η στοχαστική γραφή μπορούν να προσφέρουν εξαιρετικά μέσα προς αυτή την κατεύθυνση, επιτρέποντας στο άτομο να δει τα γεγονότα από διαφορετικές οπτικές και να επεξεργαστεί εναλλακτικές αφηγήσεις.
Εξίσου κρίσιμη είναι και η καλλιέργεια της αυτοσυμπόνιας, όπως περιγράφεται στην πηγή “What is Self-Justification?” (Verywell Mind, 2021). Η ικανότητα να σταθεί κανείς απέναντι στον εαυτό του όχι ως κατήγορος ή υπερασπιστής, αλλά ως συμπονετικός συνοδοιπόρος, είναι το κλειδί για μια εσωτερική σταθερότητα που δεν εξαρτάται από τις μεταπτώσεις των περιστάσεων.
Μπορεί όμως πράγματι να υπάρξει η θέληση για αλλαγή;
Εδώ συναντάμε το βαθύτερο ερώτημα: είναι δυνατόν ένας άνθρωπος που λειτουργεί με αυτούς τους εσωτερικούς μηχανισμούς να αναγνωρίσει το πρόβλημα και, ακόμα περισσότερο, να θελήσει να αλλάξει;
Για τον τύπο που έχει ενσωματώσει την αυτοδικαίωση ως τρόπο ύπαρξης, η δυσκολία εντοπίζεται στο γεγονός ότι ο ίδιος δεν βιώνει εσωτερικό πόνο με τρόπο που να τον ωθεί σε αλλαγή. Το σύστημα άμυνας του είναι τόσο αποτελεσματικό, που καταφέρνει να προστατεύει την εικόνα του εαυτού με σχεδόν αδιαπέραστη συνέπεια. Αν όμως τα ίδια μοτίβα αποτυχίας αρχίσουν να επαναλαμβάνονται—είτε σε προσωπικές σχέσεις είτε σε επαγγελματικά περιβάλλοντα—αν η εμπιστοσύνη των άλλων αρχίσει να φθίνει και οι εξηγήσεις δεν πείθουν πια ούτε τον ίδιο, τότε ένα μικρό ρήγμα μπορεί να δημιουργηθεί. Η εσωτερική αμφιβολία, όσο μικρή και αν είναι, μπορεί να ανοίξει μια χαραμάδα επίγνωσης. Δεν είναι εύκολο. Αλλά γίνεται. Και όταν γίνει, η μετακίνηση από την ανάγκη για υπεράσπιση προς την ανάγκη για κατανόηση είναι βαθιά μεταμορφωτική.
Στον αντίποδα, ο τύπος της αυτοενοχοποίησης δεν δυσκολεύεται να δει ότι κάτι δεν πάει καλά. Αυτό που δυσκολεύεται είναι να πιστέψει ότι μπορεί να λειτουργήσει διαφορετικά. Η ενοχή είναι γνώριμη, σχεδόν οικεία. Μια μορφή ταυτότητας. Το πρόβλημά του δεν είναι η άγνοια, αλλά η δυσκολία να αποχωριστεί τον τρόπο με τον οποίο έχει μάθει να σχετίζεται με τον εαυτό του. Ωστόσο, η εσωτερική κόπωση, η σύγκριση με άλλους που δείχνουν να ζουν με μεγαλύτερη ελευθερία, ή η επαφή με ένα υποστηρικτικό πλαίσιο (όπως ένας θεραπευτής ή ένας βαθιά συμπονετικός άνθρωπος), μπορεί να λειτουργήσουν ως καταλύτες. Εκεί, ο πόνος γίνεται εργαλείο επίγνωσης και η επίγνωση γίνεται κίνητρο αλλαγής.
Τελικά, η δυνατότητα αλλαγής δεν κρύβεται σε μια δραματική αποκάλυψη. Αλλά σε μια αργή, σιωπηλή εσωτερική ωρίμανση. Όπως έλεγε και ο Carl Rogers, «το παράδοξο είναι πως όταν αποδέχομαι τον εαυτό μου όπως ακριβώς είναι, τότε μπορώ πραγματικά να αλλάξω». Ίσως αυτό να είναι το πιο ανθρώπινο απ’ όλα. Η αλλαγή δεν είναι αντίθετη της αποδοχής, είναι συνέπειά της.
Ούτε η διαρκής απολογία ούτε η διαρκής άρνηση χτίζουν υγιή ταυτότητα. Η ψυχική ωριμότητα είναι η ικανότητα να βλέπεις τον εαυτό σου καθαρά, χωρίς φίλτρα αυτοπροστασίας ή αυτοϋπονόμευσης. Και εκεί ακριβώς, σε αυτό το σημείο ισορροπίας, αρχίζει η αληθινή ελευθερία.
Κάθε φορά που δικαιολογούμαστε ή αυτοκατηγορούμαστε, χτίζουμε την ιστορία που θα πιστέψουμε αύριο.
