Από ιταλικό προτεκτοράτο, στον Καντάφι και τον εμφύλιο: Πώς η Λιβύη κατέληξε να έχει δύο κυβερνήσεις

Σήμερα, 14 χρόνια μετά από την πτώση του Μουαμάρ Καντάφι -του ανθρώπου που συνέδεσε άρρηκτα το όνομά του με τη μοίρα του λιβυκού λαού- η Λιβύη παραμένει διαιρεμένη: στα ανατολικά κυριαρχεί ο στρατάρχης Χαλίφα Χαφτάρ, με στήριξη αρκετών ξένων δυνάμεων, ενώ στη δυτική Τρίπολη εδρεύει η διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση.

Διαβάστε επίσης: Χαλίφα Χαφτάρ: Ποιος είναι ο Λίβυος στρατάρχης που έριξε… πόρτα στους Ευρωπαίους

Η σύγχρονη λιβυκή κρίση δεν είναι απλώς το αποτέλεσμα εμφυλίου ή πολιτικής αστάθειας· είναι το χρονικό μιας χώρας που δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει εθνική ενότητα, κυρίως λόγω των πληγών της αποικιοκρατίας, της γεωπολιτικής εκμετάλλευσης και των εξωτερικών παρεμβάσεων.

Πώς, όμως, φτάσαμε να υπάρχουν δύο κυβερνήσεις στη Λιβύη;

Από τους Φοίνικες, στους Έλληνες και την Οθωμανική Αυτοκρατορία

Η ιστορία ξεκινάει τον 7ο αιώνα πΧ, όταν οι Φοίνικες εκδιώχνουν τους Βέρβερους από τα εδάφη της Λιβύης. Έκτοτε, περνούν από την περιοχή οι Καρχηδόνιοι, οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι και οι Άραβες ενώ στη συνέχεια έγινε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

7ος αιώνας πΧ: Οι Φοίνικες εγκαθίστανται στην Τριπολίτιδα στη δυτική Λιβύη, η οποία μέχρι τότε κατοικείτο από τους Βέρβερους
6ος αιώνας πΧ: Οι Καρχηδόνιοι παίρνουν τον έλεγχο της Τριπολίτιδας
4ος αιώνας πΧ: Οι Έλληνες δημιουργούν αποικία στην Κυρηναϊκή, στα ανατολικά της χώρας. Ονομάζουν την περιοχή Λιβύη
74 πΧ: Οι Ρωμαίοι κατακτούν τη Λιβύη
643 μΧ: Οι Άραβες, υπό το διοικητή Αμρ ιμπν αλ-Ας, κατακτούν τη Λιβύη και αρχίζουν να διαδίδουν το Ισλάμ
16ος αιώνας: Η Λιβύη γίνεται μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που ενώνει τις τρεις επαρχίες -Τριπολίτιδα, Κυρηναϊκή και Φεζάν- και δημιουργεί μια αντιβασιλεία στην Τρίπολη

Από την ιταλική κυριαρχία στην απελευθέρωση

To 1911 ξεκινά μια ακόμη νέα σελίδα για τη χώρα, με την Ιταλία να ξεκινάει στρατιωτικές επιχειρήσεις για να εκδιώξει από τα εδάφη τους Οθωμανούς και να προσαρτήσει τη σημερινή Λιβύη για να σχηματίσει τη «Μεγάλη Ιταλία».

Ο ιταλοτουρκικός πόλεμος λήγει το 1912 με νίκη της Ιταλίας αλλά ο ιμάμης Ομάρ Αλ-Μουχτάρ, που μέχρι και σήμερα θεωρείται εθνικός ήρωας στη Λιβύη, ξεκινά 20ετή ανταρτοπόλεμο κατά των ιταλικών δυνάμεων.

Τη δεκαετία του ’20, οι Σενούσι, ένα μουσουλμανικό πολιτικό και θρησκευτικό τάγμα των Σούφι, ενώνουν τις δυνάμεις του με τον Αλ-Μουχτάρ, και η Ιταλία βρίσκεται αντιμέτωπη με σκληρές μάχες στη Λιβύη.

Το 1931, οι Ιταλοί καταφέρνουν να κάμψουν την αντίσταση μετά από εκτεταμένες στρατιωτικές επιχειρήσεις και φυλακίσεις αντιφρονούντων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Αλ-Μουχτάρ συλλαμβάνεται και εκτελείται.

Περίπου τρία χρόνια αργότερα, η Ιταλία καταφέρνει να ενώσει εκ νέου τις επαρχίες και μετατρέπει τη Λιβύη σε προτεκτοράτο της.

Η Ρώμη βρίσκεται πλέον μια «ανάσα» από την προσάρτηση της Λιβύης στη «Μεγάλη Ιταλία» και προτρέπει συστηματικά Ιταλούς να μετεγκατασταθούν στην περιοχή.

Το σχέδιο αυτό δεν θα πάρει όμως ποτέ σάρκα και οστά.

Το 1942, οι Σύμμαχοι εκδιώκουν τους Ιταλούς από τη Λιβύη και η χώρα διαιρείται εκ νέου, με τη Γαλλία να διοικεί τη Φεζάν και τους Βρετανούς να ελέγχουν την Τριπολίτιδα και Κυρηναϊκή.

Ο βασιλιάς Ιντρίς, ο μοναδικός μονάρχης της Λιβύης

Το 1951 και μετά από παρότρυνση των Ηνωμένων Εθνών, η Λιβύη γίνεται ανεξάρτητο κράτος υπό τον βασιλιά Ιντρίς αλ Σενούσι, τον πρώτο και μοναδικό μονάρχη της χώρας.

Ο βασιλιάς άρχισε να καλλιεργεί σχέσεις με τις δυτικές δυνάμεις και με τον καιρό επέτρεψε στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ να ανοίξουν στρατιωτικές βάσεις στα εδάφη της χώρας, με οικονομικά ανταλλάγματα.

Μετά την ανακάλυψη των τεράστιων πετρελαϊκών κοιτασμάτων της Λιβύης το 1959, ο βασιλιάς επέβλεψε προσωπικά την ανάπτυξη της πετρελαϊκής βιομηχανίας και το 1961 εγκαινίασε έναν αγωγό 167χλμ, που συνδέει τα κοιτάσματα στο εσωτερικό της χώρας με τη Μεσόγειο.

Η Λιβύη εξάγει πετρέλαιο για πρώτη φορά στην ιστορία της.

Το καθεστώς του Ιντρίς αποδυναμώνεται, με τους Λίβυους να εμφανίζονται ενοχλημένοι από διαφθορά αλλά και τις στενές σχέσεις με τη Δύση.

Ο αραβικός εθνικισμός κάνει την εμφάνισή του στην κοινωνία και, το 1969, όταν ο βασιλιάς ήταν στην Τουρκία για θεραπεία, πραγματοποιήθηκε το πραξικόπημα που ανέβασε στην εξουσία τον Μουαμάρ Καντάφι.

Η εποχή Καντάφι

Εκκεντρικός και εκρηκτικός, ο Καντάφι παρέμεινε στην εξουσία για 42 χρόνια, αλλάζοντας την εικόνα της Λιβύης και προχωρώντας έργα υποδομών που έδωσαν στη χώρα οικονομική σταθερότητα.

Υπήρξε όμως μια ιδιαίτερα αμφιλεγόμενη προσωπικότητα -τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό.

Ένας «ήρωας επαναστάτης» που έγινε με τα χρόνια παριάς. Και για τη διεθνή πολιτική σκηνή, ένας περίεργος «αουτσάιντερ» που έγινε «σημαντικός στρατηγικός εταίρος» και στη συνέχεια μετατράπηκε και πάλι σε «μαύρο πρόβατο».

Ανέπτυξε τη δική του πολιτική φιλοσοφία -έγραψε μάλιστα και βιβλίο για αυτή- και πέρασε τη ζωή του επαναπροσδιορίζοντας τον εαυτό του και την επανάστασή του.

Ένας Άραβας αναλυτής τον είχε αποκαλέσει κάποτε πολιτικό «Πικάσο» της Μέσης Ανατολής -και όχι άδικα.

Πέρασε παναραβική περίοδο, ισλαμιστική περίοδο και παναφρικανική περίοδο ενώ τακτικά άφηνε… άφωνη την παγκόσμια πολιτική κοινότητα με τις ενδυματολογικές του επιλογές, τις ωμές ομιλίες του και τη μη συμβατική συμπεριφορά του.

1969: Ο Καντάφι ανέρχεται στην εξουσία μετά από πραξικόπημα και επιχειρεί συνεργασίες με αραβικά κράτη. Κρατικοποιεί την οικονομική δραστηριότητα και τα πετρέλαια της χώρας.
1973: Προχωρά σε «πολιτιστική επανάσταση», όπως την ονόμασε, δημιουργώντας λαϊκές επιτροπές σε σχολεία, νοσοκομεία, πανεπιστήμια και εργασιακούς χώρους.
1980: Λιβυκά στρατεύματα παρεμβαίνουν στον εμφύλιο πόλεμο στο Τσαντ. Εκεί αιχμαλωτίζεται και ο Χαλίφα Χαφτάρ, τότε έμπιστος διοικητής του Καντάφι, που αργότερα θα του γυρίσει την πλάτη και θα συνδέσει το όνομά του με την ανατολική Λιβύη.
1981: Ξεκινά μια ταραχώδης περίοδος στις σχέσεις της Λιβύης με τις ΗΠΑ. Αμερικανικά μαχητικά καταρρίπτουν δύο λιβυκά μετά από παρενόχληση που δέχτηκαν πάνω από τον Κόλπο της Σύρτης, που η Λιβύη υποστήριζε ότι αποτελούσαν εθνικά χωρικά της ύδατα.
1984: Η Βρετανία διακόπτει τις διπλωματικές σχέσεις με τη Λιβύη όταν δολοφονείται αστυνομικός έξω από τη λιβυκή πρεσβεία στο Λονδίνο, όπου πραγματοποιούνταν διαδηλώσεις κατά του Καντάφι.
1986: Οι ΗΠΑ βομβαρδίζουν στρατηγικές στρατιωτικές εγκαταστάσεις στη Λιβύη. Αμερικανικά μαχητικά προχωρούν σε βομβαρδισμούς και σε Τρίπολη και Βεγγάζη, σκοτώνοντας 101 ανθρώπους. Μεταξύ των στόχων ήταν και το σπίτι του Καντάφι, όπου σκοτώθηκε η υιοθετημένη κόρη του. Η Ουάσινγκτον υποστήριξε πως οι βομβαρδισμοί πραγματοποιήθηκαν ως αντίποινα για φονική έκρηξη σε νυχτερινό κέντρο στο Βερολίνο, όπου σύχναζαν Αμερικανοί στρατιώτες.

H βόμβα στην πτήση 103 της Pan Am

Τον Δεκέμβριο του 1988, βομβά που είχε τοποθετηθεί πτήση 103 της Pan Am από τη Φρανκφούρτη προς το Ντιτρόιτ των ΗΠΑ εκρήγνυται πάνω από το Λόκερμπι της Σκωτίας, σκοτώνοντας 243 επιβάτες και 16 μέλη πληρώματος.

Η βομβιστική επίθεση του Λόκερμπι, όπως έμελλε να μείνει στην ιστορία, σκότωσε και 11 κατοίκους της σκωτσέζικης πόλης και θεωρείται μέχρι και σήμερα η πιο θανατηφόρα αεροπορική καταστροφή στη Βρετανία.

Μετά από ενδελεχή έρευνα του FBI και άλλων υπηρεσιών, τον Νοέμβριο του 1991 εκδίδονται εντάλματα σύλληψης κατά των δύο «εγκεφάλων» της τρομοκρατικής επίθεσης -και οι δύο λιβυκής καταγωγής.

Μετά από πολυετές διπλωματικό θρίλερ και κυρώσεις από τον ΟΗΕ, ο Μουαμάρ Καντάφι παρέδωσε τους δύο άνδρες για να δικαστούν στο Καμπ Ζέιστ στην Ολλανδία.

Ο Abdelbaset al-Megrahi, αξιωματικός υπηρεσίας πληροφοριών της Λιβύης, καταδικάστηκε για την επίθεση και φυλακίστηκε.

Το 2009 αφέθηκε ελεύθερος από την κυβέρνηση της Σκωτίας για λόγους υγείας, καθώς έπασχε από καρκίνο του προστάτη. Επέστρεψε στη Λιβύη, όπου έγινε δεκτός ως εθνικός ήρωας, προκαλώντας παγκόσμια οργή.

Το 2003, ο Καντάφι παραδέχτηκε ότι η Λιβύη έφερε ευθύνη για την τρομοκρατική επίθεση και αποζημίωσε τις οικογένειες των θυμάτων με 2,7 δισ. δολάρια.

Μέχρι τη μέρα που πέθανε, όμως, αρνείτο ότι εκείνος είχε δώσει εντολή για την επίθεση.

Διεθνείς αναλυτές πιστεύουν ότι ο Καντάφι προχώρησε σε αυτή την παραδοχή κυρίως για να υπάρξει άρση των κυρώσεων που είχε επιβάλλει ο ΟΗΕ στη Λιβύη, κάτι που τελικά συνέβη τον Σεπτέμβριο του 2003 μετά από ψηφοφορία του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών.

Την ίδια χρονιά, η Καντάφι ανακοινώνει ότι εγκαταλείπει όλα τα ερευνητικά προγράμματα για την ανάπτυξη όπλων μαζικής καταστροφής.

Το 2004, ο Καντάφι αποζημιώνει και τις οικογένειες των θυμάτων της βομβιστικής επίθεσης σε γαλλικό αεροπλάνο πάνω από τη Σαχάρα ενώ τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς παραδέχεται την εμπλοκή της Λιβύης στη βομβιστική επίθεση σε νυχτερινό κλαμπ στο Βερολίνο το 1986 και καταβάλει 35 εκατομμύρια στις οικογένειες των θυμάτων.

2008: Λιβύη και ΗΠΑ υπογράφουν συμφωνία για την αποζημίωση όλων των θυμάτων βομβιστικών επιθέσεων -και από τις δύο πλευρές. Την ίδια χρονιά, ο Ιταλός πρωθυπουργός Σίλβιο Μπερλουσκόνι ζητά συγγνώμη από τη Λιβύη για τα όσα συνέβησαν κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας και οι δύο χώρες υπογράφουν επενδυτική συμφωνία πέντε δισεκατομμυρίων δολαρίων ως αποζημίωση.

Ο εκκεντρικός Καντάφι επιστρέφει ξανά στα «καλά βιβλία» των Δυτικών, με την υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Κοντολίζα Ράις να προχωρά σε ιστορική επίσκεψη στη χώρα -την πρώτη υψηλόβαθμου Αμερικανού αξιωματούχου από το 1953.

Το 2009 ο Καντάφι εκλέγεται πρόεδρος της Αφρικανικής Ένωσης και επισκέπτεται για πρώτη φορά επίσημα την Ιταλία για να συζητήσει περαιτέρω επενδύσεις.

H επανάσταση κατά του Καντάφι

Η αρχή του τέλους για το καθεστώς Καντάφι «γράφεται» τον Φεβρουάριο του 2011, όταν οι Λίβυοι της Βεγγάζης ξεκινούν την επανάσταση εναντίον του μακροβιότερου ηγέτη της χώρας.

Η «Αραβική Άνοιξη» στη γειτονική Αίγυπτο και Τυνησία δίνουν κουράγιο στους Λίβυους, που ξεκινούν διαδηλώσεις αρχικά από τα ανατολικά της χώρας.

Στην επανάσταση εμπλέκονται ένοπλες ομάδες, που αρχίζουν να κερδίζουν εδάφη ενώ ξεσπούν αιματηρές μάχες με τις δυνάμεις του Καντάφι.

Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, η κατάσταση έχει γίνει πια «εκρηκτική» για τον Καντάφι, ο οποίος φυγαδεύεται και κρύβεται σε καταφύγιο μετά από εισβολή ανταρτών σε κτήριο όπου βρισκόταν στην Τρίπολη.

Μόλις δύο μήνες αργότερα, μαχητές εντοπίζουν το στρατηγό Καντάφι κρυμμένο στη Σύρτη, τον συλλαμβάνουν και τον εκτελούν.

To Εθνικό Μεταβατικό Συμβούλιο, το οποίο είχε αναγνωριστεί από 60 χώρες και την Αφρικανική Ένωση ως νέα αρχή της Λιβύης, ανακοινώνει ότι η χώρα είναι ελεύθερη και ότι θα πραγματοποιηθούν εκλογές μέσα στους επόμενους οκτώ μήνες.

Ο εμφύλιος

Τα δεινά του λιβυκού λαού δεν έχουν τελειώσει. Τον Φεβρουάριο του 2014, ξεκινούν βίαιες διαμαρτυρίες όταν το Εθνικό Μεταβατικό Συμβούλιο αρνείται να διαλυθεί μετά τη λήξη της εντολής του.

Το Μάιο της ίδιας χρονιάς, ο στρατάρχης Χαφτάρ και ο Λιβυκός Εθνικός Στρατός του ξεκινούν στρατιωτική επιχείρηση για να εκδιώξουν τις ισλαμιστικές ομάδες από τη Βεγγάζη και την Ανατολική Λιβύη.

Στη συνέχεια, επιχειρεί ανεπιτυχώς να καταλάβει το κοινοβούλιο, κατηγορώντας τον πρωθυπουργό Αχμέντ Μάιτικ για απραξία κατά των τζιχαντιστών.

Τον Ιούνιο, ο Μάιτικ εξαναγκάζεται σε παραίτηση όταν το Ανώτατο Δικαστήριο κρίνει παράνομη την πρωθυπουργία του.

Διενεργούνται εκλογές με ιδιαίτερα μικρή συμμετοχή (μόλις 18%), υπό το φόβο μποϊκοτάζ και επιθέσεων.

Αμέσως μετά την εκλογή της, νέα κυβέρνηση ρίχνεται σε μάχες με το εξερχόμενο από τη βουλή Γενικό Εθνικό Κογκρέσο.

Επακολούθησε χάος. Τον Ιούλιο του 2014, υπολογιζόταν ότι υπήρχαν 1.600 ένοπλες ομάδες στη Λιβύη -1.300 περισσότερες από το 2011.

Ορισμένες εξ αυτών είχαν σχέσεις με πολιτικά κόμματα ενώ άλλες ήταν καθαρά τοπικές και φυλετικές.

Όλες, όμως, μάχονταν με λύσσα για να αποκτήσουν επιρροή στα εδάφη της Λιβύης.

Η χώρα διχοτομείται. Τα Ηνωμένα Έθνη αναγνωρίζουν την κυβέρνηση της Τρίπολης, στα δυτικά της χώρας, ενώ την εξουσία στα ανατολικά κατέχει ο στρατάρχης Χαλίφα Χαφτάρ.

Τον Οκτώβριο του 2020, κατόπιν διεθνούς διαμεσολάβησης, οι δύο πλευρές υπογράφουν συμφωνία κατάπαυσης του πυρός και δημιουργείται νέα μεταβατική κυβέρνηση, υπό τον πρωθυπουργό Αμπντούλ Χαμίντ Ντεμπεϊμπέχ, ο οποίος θα οδηγούσε τη χώρα στις κάλπες την επόμενη χρονιά.

Η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Ντεμπεϊμπέχ βρέθηκε αντιμέτωπη με λαϊκή κατακραυγή λόγω της επιλογής των υποψηφίων της -μεταξύ των οποίων και ένας γιος του Καντάφι- ενώ η οργή ξεχείλισε όταν αρνήθηκε να παραιτηθεί και να οδηγήσει τη χώρα σε εκλογές.

Το 2022, οι κοινοβουλευτικοί από τα ανατολικά της χώρας σχημάτισαν δική τους κυβέρνηση, έχοντας την υποστήριξη του Χαφτάρ που από την πρώτη στιγμή επιθυμούσε τη θέση του προέδρου.

Η Λιβύη, διχασμένη μεταξύ δύο κυβερνήσεων που επιδιώκουν τον απόλυτο έλεγχο των πετρελαιοπηγών της χώρας, κινδυνεύει ξανά να βρεθεί ξανά αντιμέτωπη με αιματηρές συγκρούσεις.

Ένα έθνος παγιδευμένο ανάμεσα στο παρελθόν και το αβέβαιο μέλλον.