Τον Ιούνιο του 1974 ο λογοκριμένος ελληνικός Τύπος δημοσίευσε την είδηση ότι η Αθήνα εξέταζε επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων. Στις 9 Ιουνίου 1974 ο Τούρκος κυβερνητικός εκπρόσωπος δήλωσε ότι «επέκταση της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης στα 12 μίλια θα σήμαινε ελληνοτουρκικό πόλεμο». Με το πέρασμα των ετών η ευθεία απειλή πολέμου εν σχέσει προς το εύρος των ελληνικών χωρικών υδάτων (αυτό που λέμε casus belli) επαναλήφθηκε πολλές φορές από Τούρκους αξιωματούχους.
Πήρε πιο τυπικό χαρακτήρα με ψήφισμα της τουρκικής Εθνοσυνελεύσεως τον Ιούνιο του 1995. Μόνη διαφορά είναι ότι κατά τη δεκαετία του 1970 η Τουρκία θεωρούσε ως casus belli την επέκταση στα 12 μίλια. Αργότερα χαρακτήρισε casus belli οποιαδήποτε επέκταση πέραν των 6 μιλίων. Πρόκειται για ευθεία παραβίαση του άρθρου 2.4 του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ που ορίζει ότι τα κράτη «θα απέχωσι εις τας διεθνείς αυτών σχέσεις της απειλής ή χρήσεως βίας».
Η ένταση γύρω από το θέμα οφείλεται στο ότι μετά την επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 ν.μ., η θαλάσσια περιοχή του Αιγαίου υπό ελληνική κυριαρχία θα ανέλθει από το σημερινό 43% στο 72%. Η τουρκική περιοχή θα ανέλθει στο 8,7%, αυξανόμενη μόνον κατά 1,2%. Οι περισσότερες τουρκικές διεκδικήσεις στο Αιγαίο είτε θα τερματιστούν είτε θα καταστούν άνευ σημασίας. Θα πάψει να υφίσταται το σοβαρότατο πρόβλημα του διαφορετικού εύρους εναερίου χώρου (10 ν.μ.) και χωρικών υδάτων (6 ν.μ.). Η περιοχή της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου προς οριοθέτηση θα περιορισθεί από 21.000 τ. χλμ. που διεκδικεί σήμερα η Τουρκία, σε 9.700 τ. χλμ., οπότε η οριοθέτηση θα καταστεί περιορισμένης σημασίας.
Εθιμικός κανόνας – Η επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 μίλια είναι αναμφιβόλως δυσμενής για την Τουρκία. Δεν συνιστά όμως καταχρηστική άσκηση δικαιώματος. Θα γίνει κατ’ εφαρμογήν εθιμικού κανόνα του διεθνούς δικαίου.
Το FIR Αθηνών και η Ζώνη Ερευνας και Διασώσεως στο Αιγαίο θα ταυτιστούν σε μεγάλο βαθμό με περιοχές ελληνικών χωρικών υδάτων, απονομιμοποιώντας την προσπάθεια της Τουρκίας να αλλάξει τα όριά τους. Υπάρχει και ένα ακόμη σημείο που ενοχλεί πολύ την Αγκυρα. Θα κλείσουν όλα τα θαλάσσια περάσματα ανοιχτής θάλασσας που ενώνουν το Βόρειο με το Νότιο Αιγαίο και εκατέρωθεν της Κρήτης. Κατά την Τουρκία, το Αιγαίο θα μετατραπεί σε «ελληνική λίμνη».
Η επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 μίλια είναι αναμφιβόλως δυσμενής για την Τουρκία. Δεν συνιστά όμως καταχρηστική άσκηση δικαιώματος. Θα γίνει κατ’ εφαρμογήν εθιμικού κανόνα του διεθνούς δικαίου. Σε αντίθετη περίπτωση, κάθε εφαρμογή νομικού δικαιώματος από ένα κράτος που περιορίζει άλλα κράτη θα εθεωρείτο αυτομάτως κατάχρηση δικαιώματος.
Ως προς το σοβαρό θέμα των θαλασσίων περασμάτων στο Αιγαίο, η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982) δημιούργησε τον νέο θεσμό του «πλου διελεύσεως» (ή «διελεύσεως τράνζιτ») μέσα από «διεθνή στενά» (άρθρα 37-44). Τα «διεθνή στενά» ανήκουν στην αιγιαλίτιδα ζώνη ενός κράτους, συνδέουν περιοχές της ανοιχτής θάλασσας ή ΑΟΖ και χρησιμοποιούνται από τη διεθνή ναυσιπλοΐα.
Εν αντιθέσει προς την αβλαβή διέλευση, η «διέλευση τράνζιτ» δεν παρεμποδίζεται ούτε διακόπτεται. Τα υποβρύχια μπορούν να διαπλέουν τα διεθνή στενά βυθισμένα και τα αεροσκάφη να υπερίπτανται ελεύθερα. Τέλος, δεν απαιτείται η παροχή προηγούμενης άδειας από το παράκτιο κράτος ή έστω ειδοποίηση. Επομένως, στο Αιγαίο, τα τουρκικά πολεμικά και εμπορικά, όπως και γενικότερα η διεθνής ναυσιπλοΐα, θα επικαλεστούν τη «διέλευση τράνζιτ» για να διασχίζουν ακώλυτα τα διεθνή στενά της περιοχής.
Το παράδειγμα της Βαλτικής
Επιπλέον, το Αιγαίο δεν είναι μοναδική περίπτωση. Τα κράτη της Βαλτικής διασχίζουν δανικά, σουηδικά ή γερμανικά χωρικά ύδατα προκειμένου να φθάσουν στη Βόρειο Θάλασσα. Αντιστοίχως, τα Στενά του Ορμούζ, στην είσοδο του Περσικού Κόλπου, ανήκουν σε Ιράν και Ομάν. Μέσα από αυτά διακινείται ετησίως το 21% της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου και το 25% του υγροποιημένου φυσικού αερίου – LNG.
Παρά την καθολικότητα αποδοχής του δικαιώματος επεκτάσεως των χωρικών υδάτων στα 12 ν.μ., η Ελλάδα ήταν η μοναδική χώρα παγκοσμίως που δεν τα είχε επεκτείνει. Η θλιβερή αυτή εξαίρεση τερματίστηκε το 2021, αλλά μόνον για την περιοχή του Ιονίου. Η ελληνική στάση έχει επιβεβαιώσει διαχρονικά την τουρκική επιλογή για το casus belli. Είναι σαν να μας λέει ο γείτονάς μας: «Εάν βγεις στη βεράντα του σπιτιού σου, θα σου επιτεθώ». Εμείς τι κάνουμε; Δεν βγαίνουμε στη βεράντα, ενώ παράλληλα καταγγέλλουμε τον γείτονα ότι η απειλή του είναι παράνομη. Πώς εκλαμβάνει ο γείτονας τη στάση μας; Βλέπει ότι η απειλή του επιβραβεύεται, καθότι δεν βγαίνουμε στη βεράντα μας. Συνεπώς, έχει κάθε λόγο να συνεχίσει αυτή την παράνομη αλλά αποτελεσματική στάση.
Οι εξαιρέσεις του 2003 και του 2010
Το δικαίωμα αυξήσεως των χωρικών υδάτων ασκείται μονομερώς. Για αυτόν τον λόγο, οι περισσότερες ελληνικές κυβερνήσεις δεν συζήτησαν το θέμα με την Τουρκία, εμμένοντας στην κλασική διατύπωση: θα ασκηθεί «όταν και όποτε» κριθεί κατάλληλο. Εξαίρεση αποτέλεσαν δύο χρονικές φάσεις (2003 και 2010) των διερευνητικών συνομιλιών με την Τουρκία. Οπως έχει αναφέρει ο καθηγητής Χρήστος Ροζάκης, «η Ελλάδα αποφάσισε να κοινοποιήσει την πρόθεση διεύρυνσης στην Τουρκία και να ζητήσει τη συναίνεσή της γι’ αυτό».
Τον Νοέμβριο του 2003 είχε περίπου συμφωνηθεί ότι η Ελλάδα θα προχωρούσε σε επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 ν.μ., στις ηπειρωτικές ακτές της χώρας και στο Δυτικό Αιγαίο. Ακολούθως οι δύο πλευρές, έπειτα από σύντομες διαπραγματεύσεις, θα παρέπεμπαν την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας στο Διεθνές Δικαστήριο.
Ο τότε πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης, κρίνοντας ότι σχετικός νόμος δεν θα υπερψηφιζόταν από τη Βουλή, δεν ολοκλήρωσε τη συμφωνία. Το 2013 ο Ευάγγελος Βενιζέλος ως υπουργός Εξωτερικών έδωσε την (ορθή) οδηγία να σταματήσουν οι συζητήσεις των διερευνητικών συνομιλιών για το εύρος των χωρικών υδάτων (καθότι πρόκειται περί μονομερούς δικαιώματος) και να επικεντρωθούν στην οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο.
Επιμένει «διακριτικά» – Η Αγκυρα εξακολουθεί να αρνείται ότι η Ελλάδα μπορεί αύριο το πρωί να αυξήσει τα χωρικά της ύδατα. Ζητάει να διαπραγματευθούμε την άσκηση αποκλειστικού μας δικαιώματος. Απλώς δεν επικαλέστηκε την απειλή πολέμου.
Πριν από μερικές ημέρες ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Χακάν Φιντάν είπε ότι «εγώ δεν αποδέχομαι τα 12 μίλια, εσύ δεν αποδέχεσαι τα 6 μίλια. Αυτά μπορούν να συζητηθούν… το πρόβλημα στο Αιγαίο δεν είναι πρόβλημα το οποίο δεν μπορεί να επιλυθεί». Για πρώτη φορά τα τελευταία 51 χρόνια η Τουρκία δεν απείλησε με casus belli για την αύξηση των ελληνικών χωρικών υδάτων.
Είπε δηλαδή δημοσίως κάτι που συζητούσε πίσω από κλειστές πόρτες. Προφανώς η δήλωση είναι συνέπεια πιέσεων προς την Αγκυρα να άρει την απειλή πολέμου εάν θέλει να συμμετάσχει στο πρόγραμμα SAFE, όπως ζήτησε ο Ελληνας πρωθυπουργός. Δεν συνιστά, όμως, αλλαγή θέσεως.
Η Αγκυρα εξακολουθεί να αρνείται ότι η Ελλάδα μπορεί αύριο το πρωί να αυξήσει τα χωρικά της ύδατα. Ζητάει να διαπραγματευθούμε την άσκηση αποκλειστικού μας δικαιώματος. Απλώς δεν επικαλέστηκε την απειλή πολέμου. Το δικαίωμα, όμως, επεκτάσεως των ελληνικών χωρικών υδάτων είναι μονομερές και δεν μπορεί –για λόγους αρχής– να αποτελεί αντικείμενο συμφωνίας με οποιαδήποτε άλλη χώρα.
Επέκταση με διευκολύνσεις
Στο σημείο που έχουν φτάσει τα πράγματα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, απαιτείται να ξαναδούμε την αύξηση των ελληνικών χωρικών υδάτων ως τμήμα ευρύτερης στρατηγικής περιορισμού του τουρκικού επεκτατισμού. Η εξέλιξη του διεθνούς δικαίου επί του θέματος υπήρξε απολύτως ευνοϊκή για τις ελληνικές θέσεις. Η επέκταση των χωρικών υδάτων είναι σήμερα το πιο ισχυρό σημείο της Ελλάδας.
Μπορούν να παρασχεθούν κάποιες διευκολύνσεις προς τη διεθνή ναυσιπλοΐα με διατήρηση του εύρους των 6 ν.μ. σε ορισμένους από τους σημερινούς διαύλους ανοιχτής θάλασσας που συνδέουν το Βόρειο με το Νότιο Αιγαίο. Επίσης, θα μπορούσε να υπάρξει κάποια τοπική διευθέτηση για τα πλοία που κατευθύνονται προς το λιμάνι της Σμύρνης. Πρόκειται για κινήσεις που συμφέρουν πολλαπλώς την Τουρκία. Θα πρέπει να δώσει απτά ανταλλάγματα.
Δεν αποτελεί αντάλλαγμα η από κοινού προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο για την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας / ΑΟΖ, διότι είναι άδηλο το αποτέλεσμα. Αντιθέτως, θα μπορούσε π.χ. η Τουρκία να αποδεχθεί ρητώς την αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Αιγαίου. Εάν δεν χειριστούμε σωστά το θέμα, θα χάσουμε τη μοναδική ευκαιρία να κλείσουμε οριστικά διάφορα ζητήματα που θέτει η Τουρκία.
Ο κ. Αγγελος Μ. Συρίγος είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, βουλευτής Α΄ Αθηνών με τη Νέα Δημοκρατία.
