Κάποτε, ένας μαθητής ρώτησε τον δάσκαλό του: «Γιατί το μπονσάι δεν ψηλώνει; Δεν είναι κι αυτό δέντρο;»
Ο δάσκαλος τον οδήγησε μπροστά σε μια πήλινη γλάστρα. Εκεί, ένα μικρό πεύκο στεκόταν περιορισμένο.
Advertisment
«Είναι δέντρο», του είπε. «Αλλά το φύτεψαν σε στενή γλάστρα. Οι ρίζες του δεν έχουν πού να πάνε. Κάθε τόσο, του κόβουν τα κλαδιά για να μην απλωθεί. Δεν είναι μικρό επειδή δεν μπορεί να μεγαλώσει. Είναι μικρό επειδή το κρατούν μικρό.»
Ο μαθητής κοίταξε το δέντρο σαν να το έβλεπε πρώτη φορά.
Ο δάσκαλος χαμήλωσε τη φωνή του.
Advertisment
«Πολλοί άνθρωποι μοιάζουν με αυτό.»
Το φαινόμενο Golem
Το Golem Effect αναφέρεται στην ψυχολογική διαδικασία μέσω της οποίας οι χαμηλές προσδοκίες των άλλων επιδρούν στην απόδοση και στην εικόνα του εαυτού μας, οδηγώντας μας τελικά στην αποτυχία που εκείνοι φοβούνταν, ή ασυνείδητα περίμεναν. Το όνομα του φαινομένου δανείζεται το σύμβολο του μυθικού Γκόλεμ. Ενός πλάσματος από πηλό που δημιουργήθηκε για να προστατεύει, αλλά συχνά κατέληγε να ενεργεί καταστροφικά. Αντίστοιχα, οι χαμηλές προσδοκίες κάποιες φορές προβάλλονται ως “ρεαλισμός”, ως “προστασία από τη ματαίωση”, μα στο τέλος καταπνίγουν ό,τι ζωντανό υπάρχει μέσα μας.
Το φαινόμενο δεν γεννιέται απαραίτητα από κακή πρόθεση. Είναι το αποτέλεσμα ενός πλήθους μικρών καθημερινών συμπεριφορών. Είναι ο τόνος της φωνής ενός δασκάλου όταν απευθύνεται σε έναν μαθητή που θεωρεί αδύναμο. Είναι η απουσία ανάθεσης σοβαρών καθηκόντων στον υπάλληλο που θεωρείται «μέτριος». Είναι η έλλειψη ενθάρρυνσης από τους γονείς, που λένε στο παιδί να μην στοχεύει ψηλά για να μην απογοητευτεί. Κάθε μια από αυτές τις στιγμές χτίζει ένα περιβάλλον στο οποίο το άτομο αρχίζει να βλέπει τον εαυτό του όχι όπως είναι, αλλά όπως τον βλέπουν οι άλλοι.
Οι προσδοκίες που προβάλλουμε στους άλλους είναι πληροφορίες. Είναι ένας καθρέφτης μέσα από τον οποίο το άτομο κατασκευάζει την ταυτότητά του. Αν μέσα στον καθρέφτη δεν βλέπει αξία ούτε δυνατότητα, αρχίζει να μικραίνει για να χωρέσει στα όρια που του προσφέρονται.
Η εσωτερική εγκατάλειψη
Αυτό που συμβαίνει εσωτερικά είναι ακόμη πιο τραγικό. Οι χαμηλές προσδοκίες δεν παραμένουν εξωτερικές. Εσωτερικεύονται. Γίνονται φωνές. “Δεν μπορώ”, “Δεν είμαι αρκετός”, “Δεν αξίζει να προσπαθήσω”. Το άτομο σταματά να ελπίζει, γιατί έχει πειστεί ότι η προσπάθεια δεν οδηγεί πουθενά. Η παραίτηση εδώ είναι τραύμα. Αυτό το φαινόμενο, γνωστό και ως εκμαθημένη αβοηθησία, δεν είναι αποτέλεσμα αντικειμενικής ανεπάρκειας, αλλά μιας μακρόχρονης εμπειρίας μηνυμάτων, που έγιναν τελικά εσωτερική πεποίθηση.
Μπορεί να ξεκινήσει από το σχολείο, να συνεχιστεί στον χώρο εργασίας, να μεταφερθεί σε προσωπικές σχέσεις. Σε κάθε περίπτωση, το άτομο καταλήγει να ζει μέσα σε έναν ρόλο που δεν επέλεξε, αλλά του φορέθηκε και που δυστυχώς αποδέχτηκε.
Φαινόμενο Golem και κοινωνία
Οι προσδοκίες που καλλιεργούνται μέσα μας, πολλές φορές έχουν κοινωνικές ρίζες. Παιδιά από χαμηλά κοινωνικά στρώματα, από οικογένειες μεταναστών ή από κοινότητες με ιστορική περιθωριοποίηση μεγαλώνουν μέσα σε ένα περιβάλλον χαμηλών προσδοκιών – από το σχολείο, από την κοινωνία, και τελικά από τον ίδιο τους τον εαυτό. Το φύλο, η οικονομική κατάσταση, η προφορά, το χρώμα του δέρματος, όλα αυτά μπορούν να λειτουργήσουν ως φίλτρα που μειώνουν τις θετικές προβολές.
Και τότε η κοινωνία δημιουργεί τον δικό της Γκόλεμ: έναν άνθρωπο που δεν αναμένεται να ανθίσει επειδή κανείς δεν του έμαθε να αμφισβητεί την ετικέτα.
Από την εσωτερίκευση στη διεκδίκηση
Η αναγνώριση του φαινομένου Γκόλεμ είναι το πρώτο βήμα για την ανατροπή του. Όταν αρχίσουμε να παρατηρούμε τις μικρές συμπεριφορές μέσα από τις οποίες περιορίζουμε τους άλλους – ή περιορίζουμε τον εαυτό μας – μπορούμε να ανοίξουμε χώρο για κάτι διαφορετικό. Μπορούμε να αναρωτηθούμε, ποιο μήνυμα δίνω άθελά μου; Ποιον απορρίπτω, χωρίς να το πω με λέξεις; Ή ακόμα πιο δύσκολα, ποια φωνή μέσα μου επαναλαμβάνει λόγια που δεν είναι δικά μου;
Η αλλαγή ξεκινά από μικρές πράξεις. Ο εκπαιδευτικός που δίνει την ευκαιρία σε ένα παιδί να ηγηθεί μιας δραστηριότητας, ακόμα κι αν δεν είναι ο “άριστος”. Ο προϊστάμενος που επιλέγει να εμπιστευτεί κάποιον που δεν έχει αποδείξει ακόμη τι αξίζει, αντί να επιλέξει πάλι τον «σίγουρο». Ο γονιός που λέει στο παιδί του: “Δεν με νοιάζει πόσο καλός είσαι – θέλω να ξέρω αν προσπαθείς, αν ενδιαφέρεσαι, αν χαίρεσαι”.
Και για το άτομο που έχει μεγαλώσει μέσα στα όρια των χαμηλών προσδοκιών, η ενδυνάμωση δεν έρχεται απαραίτητα με μια ριζική ανατροπή. Μπορεί να ξεκινήσει με την αναγνώριση μιας μικρής αλήθειας. Ότι οι σκέψεις των άλλων δεν είναι η ταυτότητά του. Ότι υπάρχει δυνατότητα, ακόμα και αν δεν την είδε κανείς μέχρι τώρα. Ότι μπορεί να γίνει κάτι άλλο από αυτό που του είπαν πως είναι.
Η δύναμη της εμπιστοσύνης
Το πιο ουσιαστικό που μπορούμε να προσφέρουμε σε κάποιον είναι ο χώρος να γίνει αυτό που δεν έχει ακόμη καταφέρει να φανερώσει. Όταν είμαστε πρόθυμοι να τον συναντήσουμε πέρα από την ετικέτα, τη στιγμή, ή το παρελθόν του.
Το φαινόμενο Γκόλεμ μας καλεί να δούμε τις σχέσεις μας όχι απλώς ως ανταλλαγή πληροφοριών, αλλά ως δυναμικές διαμόρφωσης ταυτότητας. Κάθε φορά που πιστεύουμε σε κάποιον, του δίνουμε χώρο να ανασάνει. Κάθε φορά που του δίνουμε ευθύνη, του λέμε ότι τον εμπιστευόμαστε. Κάθε φορά που τον ακούμε, του λέμε ότι αξίζει.
Είναι η επιλογή να χτίσουμε έναν κόσμο στον οποίο οι άνθρωποι δεν κρίνονται από την πρώτη εντύπωση, το κοινωνικό τους υπόβαθρο, τα λάθη τους, ή τα “όρια” που κάποιοι άλλοι όρισαν.
Είναι η επιλογή να γίνουμε καθρέφτες που δείχνουν όχι μόνο αυτό που είναι ο άλλος τώρα, αλλά και αυτό που μπορεί να γίνει.
«Αν αντιμετωπίζεις έναν άνθρωπο όπως είναι, θα παραμείνει όπως είναι. Αν τον αντιμετωπίσεις όπως μπορεί και αξίζει να γίνει, θα γίνει αυτό που μπορεί και αξίζει να γίνει.» – Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε
Βιβλιογραφία:
- Rosenthal, R., & Jacobson, L. (1968). Pygmalion in the Classroom: Teacher Expectation and Pupils’ Intellectual Development
- Merton, R. K. (1948). The Self-Fulfilling Prophecy. The Antioch Review
- Dweck, C. S. (2006). Mindset: The New Psychology of Success
- Brophy, J. E. (1983). Research on the Self-Fulfilling Prophecy and Teacher Expectations. Journal of Educational Psychology
- Jussim, L., & Harber, K. D. (2005). Teacher Expectations and Self-Fulfilling Prophecies. Personality and Social Psychology Review
