Μάιος του 1912. Ενώ οι κάτοικοι της Άνδρου αναμένουν να δουν τα «αποκαλυπτήρια» της προτομής του Θεόφιλου Καΐρη, η Ιερά Σύνοδος πιέζει το κράτος να ματαιώσει την τελετή και να γκρεμίσει τον αφορισμένο «μαρμαρένιο άνθρωπο». Στις εφημερίδες της Αθήνας, οι νεαροί διανοούμενοι της εποχής, Ζαχ. Παπαντωνίου, Παύλος Νιρβάνας, Γ. Λύχνος, γράφουν μαχητικά άρθρα για την καταδίωξη του «αθώου μαρμάρου». Ο Κωστής Παλαμάς, έχοντας πρόσφατα και ο ίδιος υποστεί διώξεις για την υποστήριξη του δημοτικισμού, γράφει το ποίημα «Στον Θεόφιλο Καΐρη»· ένα εγκώμιο στον «αιρεσιάρχη» φιλόσοφο, για τον οποίο η Πολιτεία κρατάει ακόμα κλειστή την «πόρτα της τιμής».
Λόγιος, ιερέας, αγωνιστής του ΄21, ιδρυτής του Ορφανοτροφείου της Άνδρου, δάσκαλος, αιρετικός, κατάδικος και φυλακισμένος, ο Θεόφιλος Καΐρης είναι μια από τις εμβληματικότερες μορφές του 19ου αιώνα. Οι φιλοσοφικές του απόψεις με ρίζες στον Διαφωτισμό και ο ντεϊστικός τρόπος της σκέψης του, έτσι όπως αυτά αποτυπώθηκαν μέσα από το συγγραφικό του έργο, τον ανέδειξαν σε έναν γνήσιο εκφραστή της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας του στοχασμού. Για αυτές τις αιρετικές για την Εκκλησία ιδέες του εκδιώχθηκε από το κατεστημένο της εποχής, τέθηκε υπό περιορισμό για να «μεταμελήσει» (1839-1841), απελάθηκε και τελικά, όταν πια επέστρεψε από το Λονδίνο στην Ελλάδα (1843), καταδικάστηκε (1852) και φυλακίστηκε έως τον θάνατό του (1853). Οκτώ ημέρες μετά, ο Άρειος Πάγος τον αθώωσε με βούλευμά του.
Η δράση του Καΐρη εμπνέει έως και σήμερα τους πλέον προοδευτικούς στοχαστές, όσον αφορά τον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων Εκκλησίας-Παιδείας-Κοινωνίας.
Ο αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών, Γιάννης Παπαθεοδώρου, στο βιβλίο του με τον τίτλο «Αθώα Μάρμαρα» εξετάζει τις ιδέες της ελευθεροφροσύνης, με ποικίλες αναδρομές στη δίωξη του Θεόφιλου Καΐρη. Αιρετικοί και «μαλλιαροί» πρωταγωνιστούν σε μια ιστορία που είναι κομβική για την ανάδυση της εκκοσμίκευσης αλλά και για το ήθος της παρρησίας.
«Ο “κόσμος” του Θεόφιλου Καΐρη είναι απαραίτητος προκειμένου να κατανοήσουμε σε βάθος τα ιστορικά γεγονότα αλλά και τα ρεύματα ιδεών, που σφράγισαν τη μετάβαση από τον Διαφωτισμό στον Ρομαντισμό. Επιλέγοντας ως σημείο αφετηρίας τη διαμάχη γύρω από την ανέγερση της προτομής του Καΐρη στην Άνδρο, τον Μάιο του 1912, επιχειρώ να κάνω μια περιδιάβαση στην πρόσληψη του Καΐρη, από τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια έως και τις αρχές του 20ού αιώνα. Αυτό που με απασχολεί, κυρίως, είναι ο τρόπος που ένα σύμβολο (η προτομή του Καΐρη στην Άνδρο) αναζωπυρώνει τις συζητήσεις γύρω από την ελευθερία της σκέψης και της συνείδησης», τονίζει αποκλειστικά στο ΕΡΤNEWS o Γιάννης Παπαθεοδώρου.
Ειδικότερα, στο βιβλίο «Αθώα Μάρμαρα» παρουσιάζονται και σχολιάζονται δύο χρονογραφήματα του Ζαχαρία Παπαντωνίου στην εφημερίδα Εμπρός, ένα χρονογράφημα του Παύλου Νιβάνα σχετικά με την καταδίωξη του «αθώου μαρμάρου» στα Παναθήναια, καθώς και ένα άρθρο του Γ. Λύχνου στο Νουμά.
Μαζί με το ποίημα του Κωστή Παλαμά για τον Θεόφιλο Καΐρη, τα κείμενα αυτά συγκροτούν μια ενότητα, η οποία αναφέρεται στο ίδιο θέμα, την ίδια χρονική στιγμή (1912). Με συχνές αναδρομές στον 19αιώνα, ο «φάκελος» της διαμάχης πλαισιώνεται με λογοτεχνικά κείμενα, δημοσιεύματα του Τύπου, θεολογικές μελέτες, χρονογραφήματα και νομικές αγορεύσεις από τη δίκη του Καΐρη.
Όπως διευκρινίζει ο κ. Παπαθεοδώρου, «στα κείμενα αυτά, συναντάμε τα τρία αλληλένδετα επίπεδα, που συνοδεύουν διαρκώς τις διώξεις του Καΐρη και των ιδεών του: το εθνικό, το πολιτικό και το θρησκευτικό. Συναντάμε, επίσης, την έννοια της εκκοσμίκευσης και τους νεοτερικούς προβληματισμούς γύρω από τη σχέση του κράτους με την Εκκλησία».
Στο βιβλίο «Αθώα Μάρμαρα» η… αθώα προτομή του αδίκως καταδικασμένου Θεόφιλου Καΐρη λειτουργεί ως προτροπή για την αναζήτηση της όποιας αλήθειας και ως σύμβολο κοινωνικής προόδου και εξέλιξης. Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου παρακολουθεί την κινητοποίηση της γενιάς του 1880 και τους αγώνες της λογιοσύνης για την «ασκλάβωτη σκέψη». Αν ο 20ός αιώνας χαράζει με το «κίνημα στο Γουδί» (1909), το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δείξει ότι, την ίδια περίοδο, είχε σημάνει η «ώρα των διανοουμένων».
Info
Τίτλος: Αθώα μάρμαρα – Μια διαμάχη για την προτομή του Θεόφιλου Καΐρη (1912)
Συγγραφέας: Γιάννης Παπαθεοδώρου, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών.
Εκδόσεις: Αμολγός (2025)
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
Γίνε μέλος στο κανάλι μας στο Viber
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος
