Ενώ όλοι ασχολούνται με τη νοημοσύνη, τις επιδόσεις και τη λογική, ο Ιταλός ιστορικός και οικονομολόγος Carlo M. Cipolla επέλεξε να εστιάσει στο αντίθετο: στην ηλιθιότητα. Όχι για να χλευάσει, αλλά για να μελετήσει, να κατανοήσει και να εξηγήσει το πώς αυτή η δύναμη —ή μάλλον αδυναμία— επηρεάζει βαθιά την πορεία των κοινωνιών. Το μικρό του δοκίμιο «Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης ηλιθιότητας» (“The Basic Laws of Human Stupidity”) αποτελεί ένα από τα πιο παράδοξα και διορατικά κείμενα του 20ού αιώνα. Και, ενδεχομένως, ένα από τα πιο επίκαιρα.
Τι είναι η ανθρώπινη ηλιθιότητα κατά τον Cipolla;
Ο Cipolla δεν ορίζει την ηλιθιότητα με όρους IQ ή μόρφωσης. Για εκείνον, η ηλιθιότητα είναι μια συμπεριφορική κατηγορία, που προκύπτει από τη σχέση κόστους-οφέλους ανάμεσα σε ένα άτομο και το κοινωνικό του περιβάλλον. Ο ηλίθιος, σύμφωνα με τον Cipolla, είναι αυτός που “προκαλεί ζημιά σε άλλους ανθρώπους χωρίς να αποκομίζει κανένα όφελος ή ακόμη και βλάπτοντας τον εαυτό του.”
Advertisment
Είναι ένα ον απρόβλεπτο, ανεξέλεγκτο και εξαιρετικά επικίνδυνο. Γιατί; Επειδή ενεργεί χωρίς λογική, χωρίς πρόθεση, χωρίς στόχο. Και ακριβώς γι’ αυτό δύσκολα προβλέπεται ή περιορίζεται.
Οι πέντε θεμελιώδεις νόμοι της ηλιθιότητας
Ο Cipolla διατυπώνει τη θεωρία του με τη μορφή πέντε νόμων, σχεδόν σαν να γράφει φυσικούς νόμους:
- Ο καθένας υποτιμά τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που κυκλοφορούν στην κοινωνία.
- Η πιθανότητα ένα άτομο να είναι ηλίθιο είναι ανεξάρτητη από οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό του (μόρφωση, τάξη, επάγγελμα).
- Ένα ηλίθιο άτομο είναι αυτό που προκαλεί ζημιά σε κάποιον άλλο ή σε ομάδα, χωρίς να κερδίζει τίποτα ή βλάπτοντας τον εαυτό του.
- Τα μη ηλίθια άτομα υποτιμούν πάντα τη ζημιά που μπορούν να προκαλέσουν οι ηλίθιοι.
- Ο ηλίθιος είναι το πιο επικίνδυνο είδος ανθρώπου — πιο επικίνδυνος ακόμη κι από τον κακοποιό.
Ο άξονας της συμπεριφοράς – Ένα γράφημα-κλειδί
Για να αναδείξει τις κοινωνικές συνέπειες της ηλιθιότητας, ο Cipolla φτιάχνει ένα νοητικό διάγραμμα, έναν απλό χάρτη που κατατάσσει τους ανθρώπους σε τέσσερις κατηγορίες, βάσει των αποτελεσμάτων των πράξεών τους:
Advertisment
- Έξυπνοι (Intelligent): ωφελούν τον εαυτό τους και τους άλλους.
- Κακοποιοί (Bandits): ωφελούν τον εαυτό τους βλάπτοντας τους άλλους.
- Αφελείς (Helpless): ωφελούν τους άλλους εις βάρος του εαυτού τους.
- Ηλίθιοι (Stupid): βλάπτουν τους άλλους και ταυτόχρονα βλάπτουν και τον εαυτό τους.
Το σημείο-κλειδί εδώ είναι ότι οι κακοποιοί, αν και επιζήμιοι, είναι προβλέψιμοι. Έχουν στόχο, σκοπιμότητα, και σε ένα βαθμό, λειτουργούν εντός του παιχνιδιού συμφερόντων. Οι ηλίθιοι, αντίθετα, δρουν απρόβλεπτα, έξω από τη λογική της αυτοσυντήρησης ή του οφέλους, διαταράσσοντας το σύστημα με τρόπους που κανείς δεν μπορεί να ελέγξει.
Γιατί είναι τόσο επικίνδυνοι;
Το πρόβλημα με την ανθρώπινη ηλιθιότητα, κατά Cipolla, είναι η μαζικότητά της και η ανθεκτικότητά της στη λογική. Σε κάθε κοινωνία, ανεξαρτήτως εποχής, κουλτούρας ή πολιτισμού, οι ηλίθιοι βρίσκονται παντού. Δεν αποτελούν κάποια ιδιόρρυθμη μειονότητα. Είναι σταθερό ποσοστό — και, το πιο ανησυχητικό, η παρουσία τους παραμένει σταθερή ανεξαρτήτως προόδου.
Επιπλέον, οι ηλίθιοι δεν συνεργάζονται μεταξύ τους, ούτε οργανώνονται και αυτό ακριβώς τους καθιστά τόσο καταστροφικούς. Ενεργούν μεμονωμένα, αλλά το άθροισμα των ενεργειών τους διαλύει κοινωνικούς ιστούς, θεσμούς, ακόμα και ολόκληρα συστήματα.
Ένα χιούμορ βαθιά σοβαρό
Παρά το ελαφρύ και χιουμοριστικό του ύφος, το κείμενο του Cipolla λειτουργεί σαν καμπανάκι κινδύνου. Είναι ένα κάλεσμα για εγρήγορση και επίγνωση, όχι για ελιτίστικη απόρριψη. Μας θυμίζει ότι η μεγαλύτερη απειλή δεν προέρχεται από τον αντίπαλο που ήδη γνωρίζουμε, αλλά από τον απροσδιόριστο παράγοντα που αδυνατούμε να ερμηνεύσουμε. Αυτόν που δεν έχει στόχους, δεν οραματίζεται τίποτα, δεν ακολουθεί καμία στρατηγική κι όμως, εμφανίζεται διαρκώς – στο γραφείο δίπλα μας, στο τιμόνι, στην κάλπη, στα social media. Και εξακολουθεί να διαμορφώνει τις ζωές όλων μας, όχι λόγω πρόθεσης, αλλά απλώς επειδή λειτουργεί ανεξέλεγκτα.
Η θεωρία του Cipolla δεν αποτελεί ειρωνικό σχόλιο για τους «χαζούς» της καθημερινότητας. Αντίθετα, είναι μια σκληρή αλλά αναγκαία υπενθύμιση πως η πρόοδος δεν εξαρτάται μόνο από τις έξυπνες κινήσεις, αλλά και από τον περιορισμό της αλόγιστης ζημιάς. Κι αυτή η αποστολή είναι εξαιρετικά απαιτητική, γιατί —όπως μας υπενθυμίζει ο πρώτος νόμος του Cipolla— ο αριθμός τους πάντα μας εκπλήσσει.
