Ως υφυπουργός Εξωτερικών των κυβερνήσεων Σημίτη και έμπιστος συνεργάτης του τότε πρωθυπουργού, ο Χρήστος Ροζάκης είχε κρίσιμο ρόλο στις διαπραγματεύσεις με την Τουρκία. Η «Κ» απηύθυνε στον καθηγητή Ροζάκη ερωτήματα για το περιεχόμενο των ελληνοτουρκικών επαφών, που τότε είχαν προχωρήσει όσο ποτέ. Ο διάλογος με πρόσωπα που έχουν θεωρητική γνώση αλλά και πείρα στους χειρισμούς, θα συνεχιστεί με στόχο να φωτιστεί η ουσία των θεμάτων που εξακολουθούν να «στοιχειώνουν» την εξωτερική μας πολιτική.
1. Πότε φθάσαμε πιo κοντά σε μια συμφωνία για το Αιγαίο;
Φθάσαμε πολύ κοντά σε συμφωνία το 2003. Τα κρίσιμα ζητήματα εκείνης της εποχής ήταν το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης στο Αιγαίο και η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Στις διερευνητικές ανατέθηκε ο ρόλος να προσεγγίσουν τα μέρη (Ελλάδα – Τουρκία) τα προκαταρκτικά ζητήματα που χώριζαν τις δύο χώρες σε σχέση με τη διαφορά της υφαλοκρηπίδας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η κινητικότητα αυτή είχε προκληθεί από την απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Δεκεμβρίου 1999, το οποίο εξάρτησε την έναρξη και τη συνέχιση των διαπραγματεύσεων για ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Eνωση από την προηγούμενη επίλυση των μεθοριακών διαφορών με τους γείτονές της.
Είχε, μάλιστα, δοθεί προθεσμία έως το τέλος του 2004 στην Τουρκία για πρόοδο στις διμερείς διαπραγματεύσεις ή για παραπομπή των ζητημάτων στο Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (Χάγη). Ηταν η εποχή που τόσο η Τουρκία όσο και η Ε.Ε. ήταν ένθερμες για την ένταξη της πρώτης στη δεύτερη, πράγμα που ανετράπη από την Ε.Ε. ορισμένα χρόνια μετά, από τις δυσκολίες που αντιμετώπισε η Ε.Ε. στο να απορροφήσει τους κραδασμούς της ένταξης 12 κρατών στους κόλπους της. Και η Ελλάδα εκμεταλλεύθηκε αυτό το δεδομένο με την άρση του βέτο στην ένταξη της Τουρκίας, με αντίδωρο την ένταξη της Κύπρου, χωρίς προηγούμενη λύση του πολιτικού της προβλήματος, και την «κοινοτικοποίηση» των ελληνοτουρκικών.
2. Γιατί τον Νοέμβριο του 2003 ο τότε πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης δεν προχώρησε σε συμφωνία;
Το πρόβλημα του Σημίτη ήταν η κοινοβουλευτική ομάδα του. Δεν νόμιζε πως μπορούσε να περάσει από το Κοινοβούλιο τις ρυθμίσεις που είχαν συζητηθεί στις διερευνητικές. Επιπλέον, με την επιτάχυνση των πρόωρων εκλογών, αυτό το πρόβλημα λάμβανε διαστάσεις, καθώς ο Σημίτης αποφάσισε να μην είναι πλέον υποψήφιος και παρέδωσε στον υπουργό των Εξωτερικών τη διαδοχή. Θεώρησε ότι ο κ. Γ. Παπανδρέου θα είναι ο νικητής των εκλογών και ότι αυτός, με τη νέα πλειοψηφία στο Κοινοβούλιο, θα μπορούσε να περάσει τον νόμο. Τα πράγματα δεν ήρθαν, όμως, σύμφωνα με τις προβλέψεις του και το σχέδιο καταρρακώθηκε.
Τα χωρικά ύδατα – Η Αγκυρα είχε αποδεχθεί τα 12 ν.μ. για όλες τις ηπειρωτικές ακτές της Ελλάδας (και, φυσικά, της Τουρκίας) και τη διατήρηση των 6 ν.μ. στα νησιά.
3. Τι είναι αυτό που ο Κ. Σημίτης ονόμασε «επιλεκτικές διαφοροποιήσεις των ορίων της αιγιαλίτιδας»; Θα υπήρχαν περιοχές που τα χωρικά ύδατα θα αυξάνονταν στα 8, 9, 10 και 12 ναυτικά μίλια και άλλες περιοχές που θα παρέμεναν στα 6 ναυτικά μίλια;
Πράγματι, η πρόοδος των διερευνητικών από δύο ανθρώπους που δεν είναι πλέον εν ζωή (τον τότε πρέσβη στο Λονδίνο, αείμνηστο Α. Σκοπελίτη και τον καθηγητή του Διεθνούς Δικαίου στο ΕΚΠΑ, αείμνηστο Αρ. Φατούρο) είχε κατορθώσει να φτάσει σε ένα σημείο που η Τουρκία είχε αποδεχθεί τα 12 ν.μ. για όλες τις ηπειρωτικές ακτές της Ελλάδας, την Εύβοια και όλα τα νησιά που βρίσκονται δυτικά του 25ου μεσημβρινού, όπως οι Σποράδες. (Δώδεκα μίλια θα είχαν, φυσικά, και οι ηπειρωτικές ακτές της Τουρκίας.) Των υπολοίπων νησιών η αιγιαλίτιδα θα διετηρείτο στα 6 ν.μ.
Φυσικά, προκειμένου να υπάρξει αυτή η τελική διαμόρφωση θέσης, προηγήθηκε πληθώρα προτάσεων που περιελάμβαναν λύσεις 8, 10 ν.μ., οι οποίες όμως δεν επικράτησαν. Αυτή η τελική λύση ήταν ένας καλός συμβιβασμός, καθώς η αύξηση της ελληνικής κυριαρχίας δεν ήταν αμελητέα, ενώ παράλληλα δεν έκλεινε το κεντρικό Αιγαίο ασφυκτικά (με μόνη την αβλαβή διέλευση, ως υποκατάστατο της ελεύθερης ναυσιπλοΐας, πράγμα που, εκτός από την Τουρκία, και άλλες δυνάμεις, χρήστες του Αιγαίου, δεν το επιθυμούσαν, όπως λ.χ. όλες οι παρευξείνιες χώρες, οι ΗΠΑ και η Ρωσία). Και από τη θέση αυτή η Τουρκία υπαναχώρησε αργότερα, όταν ήταν πια βέβαιη ότι οι κυρώσεις δεν θα της επιβληθούν από την Ε.Ε.
4. Δεν θα δημιουργούσε σύγχυση το πολλαπλό εύρος των ελληνικών χωρικών υδάτων στη διεθνή ναυσιπλοΐα;
Oχι, γιατί η λύση ήταν απλή και δεν δημιουργούσε προβλήματα στη ναυσιπλοΐα – αεροπλοΐα, ενώ άφηνε αρκετά σημεία ανοικτής θαλάσσης και για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Κάτι που με τα 12 ν.μ. παντού, αποκλειόταν εξ ορισμού.
5. Μετά την επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στα προαναφερόμενα όρια, θα μπορούσε η Ελλάδα να προχωρήσει στο μέλλον σε αύξηση των ελληνικών χωρικών υδάτων;
Ναι, στα σημεία όπου θα ήταν ελληνική υφαλοκρηπίδα, μετά την οριοθέτησή της, η Ελλάδα θα μπορούσε να επεκτείνει την αιγιαλίτιδα ζώνη της κατά το πρότυπο που ακολουθήθηκε στο Ιόνιο Πέλαγος, μετά την πρόσφατη ελληνοϊταλική συμφωνία.
6. Επαιξε κάποιον ρόλο στις προσπάθειες εκείνης της εποχής η θεωρία των «δακτύλων»;
Η θεωρία των «δακτύλων» δεν έπαιξε κανένα ρόλο, γιατί αφορούσε την υφαλοκρηπίδα. Και συζητήσεις για την υφαλοκρηπίδα ποτέ δεν έγιναν, εφόσον δεν μπορέσαμε να φτάσουμε σε συμφωνία για την αιγιαλίτιδα. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι διερευνητικές ήταν το πρώτο στάδιο μιας συνολικής ρύθμισης που είχε δύο στάδια. Το πρώτο στάδιο αφιερώθηκε στην αιγιαλίτιδα. Το δεύτερο, με την προϋπόθεση της ευνοϊκής κατάληξης του πρώτου, θα ήταν οι επίσημες διαπραγματεύσεις για την υφαλοκρηπίδα, που εκεί θα εμπλεκόταν η θεωρία των «δακτύλων». Αν εμπλεκόταν.
Η «Γαλάζια Πατρίδα» – Η Τουρκία, όσο περνάει ο καιρός, διευρύνει τις αξιώσεις της, ιδιαίτερα με τον μύθο της «Γαλάζιας Πατρίδας», και καθιστά την επίλυση δυσχερέστερη.
7. Πώς θα ξεπερνούσατε τους δύο σκοπέλους, τις «γκρίζες ζώνες» και την αποστρατιωτικοποίηση των νησιών;
Το θέμα των «γκρίζων ζωνών» δεν μας απασχόλησε. Είχαμε την πεποίθηση ότι αυτή η απαίτηση δεν θα λαμβανόταν υπόψη από την Τουρκία, εάν τα βρίσκαμε σε όλα τα άλλα θέματα. Επίσης, την εποχή εκείνη το θέμα της αποστρατιωτικοποίησης δεν είχε τις διαστάσεις που έχει σήμερα. Δεν ισχυρίζονταν, δηλαδή, οι Τούρκοι ότι συνδέεται με την κυριαρχία στα νησιά. Κι έτσι σκοπεύαμε να το εντάξουμε στις διερευνητικές.
8. Η συμφωνία είχε αποτυπωθεί σε χάρτες που κατέγραφαν και τα ποσοστά κυριαρχίας των δύο χωρών στο Αιγαίο;
Φυσικά. Η Ελλάδα ήταν πανέτοιμη και είχε την αρωγή ενός γεωγράφου – χαρτογράφου της αλλοδαπής, που εργαζόταν σε ένα ινστιτούτο του εξωτερικού και ο οποίος προετοίμασε χάρτες διαφορετικών σεναρίων οριοθέτησης της αιγιαλίτιδας και της υφαλοκρηπίδας. Αυτοί οι χάρτες υπάρχουν σήμερα στα αρχεία του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών.
9. Τα ζητήματα της Ανατολικής Μεσογείου ήταν κομμάτι της ενδεχόμενης συμφωνίας; Πώς θα επιλύονταν;
Οχι, οι συζητήσεις έγιναν αποκλειστικά για το Αιγαίο. Η Ανατολική Μεσόγειος προέκυψε μεταγενέστερα.
10. Πιστεύετε ότι θα μπορούσε να επιτευχθεί συμφωνία για το Αιγαίο με βάση μια διαπραγμάτευση για τις θαλάσσιες ζώνες χωρίς να επιλυθούν τα επιμέρους ζητήματα;
Το κρίσιμο ζήτημα προκειμένου να υπάρξει διαπραγμάτευση ή δικαστική επίλυση ήταν τα όρια της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης. Για τον απλό λόγο ότι τα όρια αυτά αποτελούσαν τα εσωτερικά όρια της υφαλοκρηπίδας. Συνεπώς, ήταν απαραίτητα προκειμένου να ξεκινήσουν οι διαπραγματεύσεις και κατά μείζονα λόγο η προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης. Σχετικά με τα άλλα θέματα («γκρίζες ζώνες», αποστρατιωτικοποίηση) δεν υπήρχε ζήτημα προηγούμενης επίλυσής τους, εφόσον οι αμφισβητούμενες νησίδες ή οι βράχοι δεν είχαν, εξ ορισμού, υφαλοκρηπίδα και η αποστρατιωτικοποίηση δεν έπαιζε κανένα ρόλο στην οριοθέτηση.
11. Θεωρείτε ότι οι τουρκικές θέσεις έχουν σκληρύνει σε σχέση με την «κατανόηση» που είχε επιτευχθεί το 2004;
Σαφώς έχουν σκληρύνει στη διάρκεια του χρόνου. Πρώτον, η σύνδεση της αποστρατιωτικοποίησης με την κυριαρχία δεν υπήρχε την εποχή εκείνη. Δεύτερον, οι λεγόμενες «γκρίζες ζώνες» ήταν περιορισμένες σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα, που περιλαμβάνουν και κατοικημένα νησιά, που κατονομάζονται ρητώς στις διεθνείς συνθήκες. Γενικά θα λέγαμε ότι η Τουρκία όσο περνάει ο καιρός διευρύνει τις αξιώσεις της, ιδιαίτερα με τον μύθο της «Γαλάζιας Πατρίδας», και καθιστά την επίλυση δυσχερέστερη.
12. Υπήρξε συμφωνία για το εύρος του εναέριου χώρου;
Θα ακολουθούσε τον πάγιο διεθνή κανόνα της προσαρμογής του με τα όρια της αιγιαλίτιδας.
Ο Χρήστος Ροζάκης είναι Ομότιμος καθηγητής Διεθνούς Δικαίου,
πρώην υφυπουργός Εξωτερικών
