Η έννοια της ελκυστικότητας αντιμετωπίζεται συνήθως ως θέμα αισθητικής προτίμησης ή πολιτισμικής κατασκευής. Ωστόσο, πίσω από την εμπειρία του «μου αρέσει» ή «νιώθω έλξη» κρύβεται μια εντυπωσιακά περίπλοκη αλληλουχία βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών μηχανισμών.
Η επιστημονική ενασχόληση με την ελκυστικότητα αποσκοπεί στο να αποδομήσει αυτή τη φαινομενικά απλή εμπειρία και να εντοπίσει τις λειτουργικές αρχές που την καθοδηγούν. Γιατί βρίσκουμε ορισμένα πρόσωπα, φωνές ή σχήματα πιο ευχάριστα από άλλα; Γιατί ορισμένα χαρακτηριστικά μάς προκαλούν το αίσθημα της επιθυμίας, της ασφάλειας ή του ενθουσιασμού; Η αναζήτηση απαντήσεων έχει οδηγήσει ερευνητές σε τομείς τόσο διαφορετικούς όσο η νευροεπιστήμη, η εξελικτική βιολογία και η κοινωνική ψυχολογία.
Advertisment
Μια υπολογιστική αισθητική: Συμμετρία, αναλογία και γνωσιακή ευκολία
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί με τρόπους που προτιμούν την προβλεψιμότητα. Τα πρόσωπα που είναι συμμετρικά ή κοντά στον στατιστικό μέσο όρο ενεργοποιούν ταχύτερα τους μηχανισμούς αναγνώρισης. Αυτό το φαινόμενο είναι γνωστό ως γνωσιακή ευκολία (processing fluency). Οτιδήποτε επεξεργάζεται πιο εύκολα από τον εγκέφαλο, τείνει να βιώνεται και ως πιο ευχάριστο.
Η έρευνα των Langlois και Roggman (1990) έδειξε ότι φωτογραφίες προσώπων που είχαν παραχθεί με ψηφιακή απεικόνιση του μέσου όρου, πολλών διαφορετικών προσώπων, κρίθηκαν ως πιο ελκυστικές. Το φαινόμενο δεν αφορά μόνο την αισθητική ισορροπία, αλλά και την υποσυνείδητη συσχέτιση αυτών των χαρακτηριστικών με την υγεία και τη γενετική σταθερότητα.
Συμμετρικά πρόσωπα θεωρούνται πιο ελκυστικά πιθανώς επειδή η συμμετρία αντανακλά την ικανότητα του οργανισμού να αναπτύσσεται χωρίς παρεκκλίσεις, δηλαδή με ισχυρή βιολογική «σταθερότητα ανάπτυξης» (developmental stability). Ο εγκέφαλος φαίνεται να μεταφράζει τέτοιες λεπτές ανατομικές ενδείξεις σε συναισθηματικά βιώματα.
Advertisment
Το σώμα ως σημάδι: Εξελικτικές προσλαμβάνουσες της έλξης
Η εξελικτική ψυχολογία προσεγγίζει την ελκυστικότητα ως εργαλείο επιλογής συντρόφου, με στόχο την αναπαραγωγική επιτυχία. Ορισμένα χαρακτηριστικά ερμηνεύονται ως «βιολογικά μηνύματα». Η αναλογία μέσης-γοφών στις γυναίκες, ή η ευρύτητα των ώμων στους άνδρες, έχουν συσχετιστεί με αναπαραγωγικές δυνατότητες, κυριαρχία ή ικανότητα φροντίδας απογόνων.
Το χαρακτηριστικό γνωστό ως waist-to-hip ratio (WHR), με τιμές κοντά στο 0.7 για τις γυναίκες, έχει καταγραφεί ως σταθερά ελκυστικό σε διαπολιτισμικές μελέτες. Αντίστοιχα, χαρακτηριστικά όπως η σωματική μυϊκή μάζα, η καθαρότητα του δέρματος ή το έντονο βλέμμα, λειτουργούν ως βιολογικοί δείκτες υγείας, ισχύος ή κοινωνικής επικράτησης.
Αν και αυτή η προσέγγιση έχει επικριθεί για την απλοποιητική της διάσταση, παραμένει σημαντική για την κατανόηση της πρωτογενούς, σχεδόν ενστικτώδους, έλξης που αισθανόμαστε — ακόμη και πριν από κάθε λογική αξιολόγηση.
Ο εγκέφαλος της επιθυμίας: Νευροεπιστημονική θεώρηση
Η εμπειρία της έλξης ενεργοποιεί συγκεκριμένες περιοχές στον εγκέφαλο, κυρίως εκείνες που συνδέονται με το σύστημα ανταμοιβής. Ο μεσομετωπιαίος φλοιός (medial orbitofrontal cortex), ο επικλινής πυρήνας (nucleus accumbens) και η αμυγδαλή παίζουν κεντρικό ρόλο στην κωδικοποίηση της αισθητικής και ερωτικής ευχαρίστησης.
Μελέτες απεικόνισης εγκεφάλου (fMRI) έχουν δείξει ότι όταν ένα άτομο παρατηρεί πρόσωπα που θεωρεί ελκυστικά, ενεργοποιούνται ίδιες περιοχές με εκείνες που ενεργοποιούνται όταν δέχεται ανταμοιβή, όπως τροφή ή χρηματική ενίσχυση (Aharon et al., 2001). Αυτό ενισχύει την άποψη ότι η ομορφιά δεν είναι απλώς αισθητική κρίση, αλλά έχει άμεση νευροβιολογική συνέπεια. Η έλξη δηλαδή, δεν βιώνεται ως αφηρημένη έννοια. Είναι νευρωνικό γεγονός, εγγεγραμμένο στο σώμα.
Πολιτισμικά πλέγματα και ιστορικές μετατοπίσεις
Παρά τις ισχυρές βιολογικές ρίζες, η ελκυστικότητα διαμορφώνεται έντονα και από το κοινωνικό περιβάλλον. Ο τρόπος που μια εποχή προσδιορίζει το όμορφο σώμα ή το επιθυμητό βλέμμα έχει λιγότερο να κάνει με τη βιολογία και περισσότερο με τη δυναμική ισχύος, τις ηθικές αφηγήσεις και τις τεχνολογικές δυνατότητες.
Το σώμα που θεωρείται ελκυστικό στη Δύση σήμερα διαφέρει ριζικά από εκείνο που προβαλλόταν ως ιδανικό το 1950. Οι τάσεις της μόδας, τα κοινωνικά μέσα, ακόμη και τα φίλτρα εικόνας παίζουν καθοριστικό ρόλο στην αίσθηση του εαυτού και του «άλλου». Όπως έχει δείξει η Naomi Wolf στο έργο της The Beauty Myth, η ομορφιά μπορεί να λειτουργήσει και ως μορφή κοινωνικού ελέγχου.
Οι πολιτισμικές αφηγήσεις της έλξης δεν αναιρούν τη βιολογική βάση, αλλά την επιμελούνται. Μας λένε ποια χαρακτηριστικά να επιλέξουμε, πότε, και γιατί. Έτσι, η βιολογία συναντά την κοινωνία μέσα σε μια ιστορικά μεταβαλλόμενη μήτρα.
Έλξη και ψυχολογική ταυτότητα
Η εμπειρία του να νιώθεις ή να μη νιώθεις ελκυστικός επηρεάζει βαθειά την αυτοεκτίμηση και την ταυτότητα. Η ελκυστικότητα πέρα από εξωτερικό γνώρισμα, είναι και στοιχείο εσωτερικού καθρέφτη. Ποιοι νιώθουμε ότι είμαστε, και πόσο αποδεκτοί πιστεύουμε ότι είμαστε από τους άλλους, διαμορφώνεται σε σημαντικό βαθμό από το πώς έχουμε τοποθετηθεί απέναντι στα κυρίαρχα αισθητικά πρότυπα.
Η απόρριψη ή η αποδοχή συχνά δεν αφορά μόνο την εξωτερική εμφάνιση, αλλά το πώς ενσωματώνουμε το βλέμμα των άλλων στη δική μας αφήγηση εαυτού. Και γι’ αυτό, η ελκυστικότητα δεν είναι απλώς επιστήμη, είναι και εμπειρία κοινωνικής σχέσης και ψυχικού καθορισμού.
Από την εξήγηση στην αναγνώριση
Δεν υπάρχει ένας ενιαίος μηχανισμός έλξης, αλλά ένα σύνολο βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών διασταυρώσεων που προκαλούν εκείνο το γνώριμο αίσθημα «κάτι με τραβά σε αυτό το πρόσωπο». Η ελκυστικότητα είναι μέρος του τρόπου που ο άνθρωπος συνδέεται, επιλέγει, επενδύει και καθρεφτίζεται.
Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι αυθαίρετη, αλλά ούτε και πλήρως αντικειμενική. Είναι αποτέλεσμα εξελικτικών σταθερών, νευρικής αρχιτεκτονικής και πολιτισμικών μεταφορών. Γι’ αυτό και η μελέτη της ελκυστικότητας είναι θέμα κατανόησης της ανθρώπινης συνείδησης σε όλα της τα επίπεδα.
Πηγές
- Aharon, I. et al. (2001). Beautiful Faces Have Variable Reward Value: fMRI and Behavioral Evidence. Neuron, 32(3), 537–551.
- Langlois, J. H., & Roggman, L. A. (1990). Attractive Faces Are Only Average. Psychological Science, 1(2), 115–121.
- Grammer, K. et al. (2003). Darwinian aesthetics: Sexual selection and the biology of beauty. Biological Reviews, 78(3), 385–407.
- Wolf, N. (1990). The Beauty Myth: How Images of Beauty Are Used Against Women. Harper Perennial.
- Etcoff, N. (1999). Survival of the Prettiest: The Science of Beauty. Anchor Books.
- Jones, B. C. et al. (2001). Facial Symmetry and Judgments of Attractiveness. Evolution and Human Behavior, 22(6), 417–429.
