Ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου η καθημερινότητα διαμορφώνεται από μια νέα, αόρατη παρουσία: την τεχνητή νοημοσύνη. Δεν είναι μια υπόσχεση του μέλλοντος, ούτε ένα ακόμη τεχνολογικό θαύμα. Είναι το λογισμικό πίσω από τις φωνές που μας απαντούν, τους χάρτες που μας οδηγούν, τους αλγορίθμους που μας προτείνουν τι να διαβάσουμε, τι να ψηφίσουμε, ποιον να εμπιστευτούμε. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι ήδη πολιτικός, πολιτισμικός και ηθικός παράγοντας, με επιπτώσεις που ξεπερνούν κατά πολύ το πεδίο της μηχανικής. Ανήκει στον πυρήνα της σύγχρονης υπαρξιακής συνθήκης — εκεί όπου το ανθρώπινο υποκείμενο επαναπροσδιορίζει τον εαυτό του, όχι πια μόνο απέναντι στον Θεό, την εξουσία ή τη φύση, αλλά και απέναντι σε μια σκέψη χωρίς σώμα.
Η τεχνητή νοημοσύνη μετασχηματίζει πρώτα και κύρια την εκπαίδευση. Σε ένα σύστημα που μέχρι πρόσφατα βασιζόταν στη μετάδοση της γνώσης από άνθρωπο σε άνθρωπο, εμφανίζεται ένας νέος, ακατάβλητος συνομιλητής: ο ψηφιακός βοηθός, το chatbot, ο αλγόριθμος εξατομικευμένης μάθησης. Μπορεί να εξηγεί, να διορθώνει, να προσαρμόζεται. Όμως δεν εμπνέει. Δεν μεταδίδει πάθος, δεν μεταγγίζει εμπειρία. Η εκπαίδευση χωρίς συνάντηση, χωρίς παρουσία, χωρίς διαφωνία, καταντά εκπαίδευση χωρίς παιδεία. Ο μαθητής μαθαίνει να παίρνει απαντήσεις, αλλά ξεχνά να θέτει ερωτήματα. Σε έναν κόσμο γεμάτο δεδομένα, η κριτική σκέψη — όχι η απλή γνώση — είναι το έδαφος της ελευθερίας. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αποτελέσει εργαλείο για μια πιο δημοκρατική, προσιτή μάθηση, αλλά μόνο αν δεν αποσπά τον άνθρωπο από την ευθύνη της μάθησης.
Advertisment
Ακόμη πιο ανησυχητική είναι η διείσδυση της AI στην πολιτική ζωή. Οι μηχανές δεν ψηφίζουν, αλλά μπορούν να διαμορφώσουν γνώμες. Οι αλγόριθμοι των κοινωνικών δικτύων, οι στοχευμένες διαφημίσεις, τα προφίλ που δημιουργούνται για κάθε πολίτη, παράγουν ένα νέο είδος συμμετοχής: μια ψευδαίσθηση πληροφόρησης χωρίς πραγματική γνώση, και μια ψευδαίσθηση επιλογής χωρίς ελεύθερη βούληση. Η δημοκρατία προϋποθέτει πολίτες ικανούς να ζυγίσουν εναλλακτικές. Αν όμως το φίλτρο της πραγματικότητας το ελέγχει ο αλγόριθμος, τότε ο δημόσιος χώρος συρρικνώνεται. Όταν η αλήθεια γίνεται σχετική και παραμετροποιημένη, όταν το ψέμα διαδίδεται ταχύτερα και πειστικότερα από το γεγονός, τότε η πολιτική μετατρέπεται σε θέαμα, και η δημοκρατία σε μηχανισμό επικύρωσης προκατασκευασμένων συναισθημάτων. Η AI δεν είναι εξ ορισμού εχθρός της δημοκρατίας· μπορεί να λειτουργήσει και ως εργαλείο διαφάνειας και συμμετοχής. Όμως χρειάζεται θεσμικά όρια. Η τεχνολογία χωρίς πολιτικό έλεγχο γεννά τεχνοκρατική τυραννία.
Πέρα από την παιδεία και την πολιτική, η τεχνητή νοημοσύνη μας προκαλεί και ηθικά. Ηθική, όχι ως σύνολο απαγορεύσεων, αλλά ως τρόπος να υπάρχουμε με ευθύνη. Οι μηχανές παίρνουν αποφάσεις σχετικά με το ποιος θα πάρει δάνειο, ποιος θα αποφυλακιστεί, ποιος θα προσληφθεί. Μα η απόφαση χωρίς συνείδηση είναι πάντοτε βίαιη. Η AI δεν έχει ενοχές, δεν γνωρίζει το ηθικό βάρος μιας πράξης. Ενσωματώνει πρότυπα, αλλά δεν ενσυναισθάνεται. Μπορεί να προβλέπει συμπεριφορές, αλλά όχι να τις κρίνει. Όταν, λοιπόν, παραχωρούμε στην τεχνητή νοημοσύνη την αρμοδιότητα να κρίνει αντί για εμάς, παραιτούμαστε από την ίδια την ιδιότητα του προσώπου. Η ηθική είναι εγγενώς ανθρώπινη, γιατί πηγάζει από τη δυνατότητα επιλογής μέσα στη συνείδηση της αβεβαιότητας και του πόνου.
Και εδώ βρίσκεται το κρίσιμο σημείο. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν μας αφαιρεί απλώς θέσεις εργασίας ή προνόμια. Μας υποβάλλει σε υπαρξιακή δοκιμασία. Εάν τα πάντα μπορούν να γίνουν γρηγορότερα, ακριβέστερα, αποτελεσματικότερα από μηχανές, τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος; Αν η ποίηση μπορεί να παραχθεί από λογισμικό, αν το πρόσωπο που μιλάει στη φωνητική βοηθό είναι άψογα ανθρώπινο, τότε μήπως το ανθρώπινο μειώνεται σε βιολογικό κατάλοιπο ενός παρελθόντος πολιτισμού;
Advertisment
Η απάντηση δεν είναι η καταστροφή της τεχνολογίας, αλλά ο επαναπροσδιορισμός του ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ένα σύνολο γνωρισμάτων που μπορούν να προσομοιωθούν. Είναι το μόνο ον που μπορεί να συγχωρέσει, να κλάψει, να ερωτευτεί, να πενθήσει, όχι επειδή το επιβάλλει κάποιος κώδικας, αλλά γιατί γνωρίζει το τραύμα και επιλέγει να παραμείνει παρών μέσα σε αυτό.
Αυτό το ανθρώπινο «παραμένειν» πρέπει να το υπερασπιστούμε. Όχι απέναντι στην AI, αλλά μέσα από αυτήν. Μέσα από τη διαρκή υπενθύμιση ότι οι μηχανές μπορεί να μιμούνται τη λογική, αλλά δεν έχουν ιστορία. Δεν έχουν τραύμα, δεν έχουν ελπίδα. Κι αν υπάρχει κάτι που κάνει τον άνθρωπο πολιτικό και ηθικό ον, είναι η ικανότητά του να μετατρέπει τον πόνο σε λόγο, την αδικία σε διεκδίκηση, τη γνώση σε σοφία.
Η τεχνητή νοημοσύνη είναι το εργαλείο. Η κατεύθυνση ανήκει σε μας.
