Φως στον κόσμο των απόκληρων – «Οι Άθλιοι» του Βίκτορα Ουγκό σε μετάφραση του Γιώργου Κοτζιούλα

«Οι Άθλιοι» (1862) του Βίκτωρα Ουγκό (1802-1885) είναι και έχουν γίνει τα πάντα: μυθιστόρημα, κινηματογράφος, θέατρο και μιούζικαλ. Τους έχουν διαβάσει, παρακολουθήσει και ακούσει -εδώ και παραπάνω από ενάμιση αιώνα- εκατομμύρια άνθρωποι ανά την υδρόγειο και παραμένουν μέχρι και τις ημέρες μας περιζήτητοι. Το βιβλίο κυκλοφορεί τώρα στα ελληνικά σε δυο ογκώδεις πλην κάθε άλλο παρά αποκαρδιωτικούς τόμους από τη Σύγχρονη Εποχή, σε μετάφραση του Γιώργου Κοτζιούλα και σε επιμέλεια της μετάφρασης και εισαγωγικό σημείωμα του Βασίλη Καλαμαρά. Η μετάφραση δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 1955 σε εποχή κατά την οποία ο Κοτζιούλας (1909-1956), ποιητής, πεζογράφος, κριτικός και μεταφραστής της Αριστεράς, αγωνιζόταν για την οικονομική του επιβίωση, η οποία κινδύνευε λόγω των πολιτικών του φρονημάτων. Όταν μετέφρασε τον Ουγκό, ο Κοτζιούλας βρισκόταν στα όρια της πείνας (ο Καλαμαράς δεν παραλείπει να αναφέρει τον αγώνα του να εξασκηθεί στη μετάφραση από τα γαλλικά, χρησιμοποιώντας ως πρωτότυπο κείμενα τα οποία αναζητούσε στα διδακτικά εγχειρίδια του σχολείου).

Πρώτος μετέφρασε στην Ελλάδα τους «Αθλίους» ο Σμυρνιός δημοσιογράφος, εκδότης, ποιητής και μεταφραστής Ιωάννης Ισιδωρίδης-Σκυλίτσης ή Σκυλίσσης (!819-1890), έναν μόλις χρόνο, το 1863, μετά την κυκλοφορία τους στη Γαλλία. Από τις πολλές κατοπινές μεταφράσεις, γνωστή έχει μείνει επίσης η μετάφραση του κριτικού (της Αριστεράς, όπως και ο Κοτζιούλας) Μάρκου Αυγέρη (1884-1973) κατά το διάστημα 1923-1925.

Στις μεταφραστικές του «Σημειώσεις στο περιθώριο» ο Κοτζιούλας υπογραμμίζει τον κοινωνικό χαρακτήρα του μυθιστορήματος των «Αθλίων», μολονότι δεν αναγνωρίζει πλήρη ταύτιση του Ουγκό με τις τάξεις των καταπιεσμένων, χειροκροτεί το ανθρωπιστικό του πνεύμα και την αντιπροσωπευτικότητα των χαρακτήρων του, υπενθυμίζει ότι ο τίτλος παραπέμπει και στους απόκληρους και τονίζει πως πρόκειται για πολύτροπο και πολύμορφο έργο: κοινωνικοπολιτικό, αστυνομικό, ιστορικό, αλλά και παριζιάνικο μυθιστόρημα -με εντυπωσιακή γνώση των ποικίλων μυστικών της πόλης (από τους υπονόμους μέχρι τις ληστρικές συμμορίες)-, το οποίο κατορθώνει να συνταιριάξει τις ιδανικές μορφές του ρομαντισμού του Ουγκό (στο επίπεδο της ποίησης πρόκειται για τον εισηγητή του στη Γαλλία) με τις ρεαλιστικές εικόνες του ρομαντισμού του.

Από τη δική του σκοπιά, ο Καλαμαράς γράφει στην έκδοση της Σύγχρονης Εποχής πως ο Ουγκό ξεκινώντας από τις πολιτικές ιδέες ενός βασιλόφρονα καταλήγει σε ένα σύνολο ριζοσπαστικών σοσιαλιστικών πεποιθήσεων. Σύμφωνα με τον Ουγκό εξ άλλου, «Οι Άθλιοι» έχουν ως πηγή τους τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και υπό αυτή την έννοια, μόνο τυχαίο δεν είναι το γεγονός πως και ο Παλαμάς (τον μνημονεύει ο Κοτζιούλας) σπεύδει να αναγάγει το μυθιστόρημα σε ευαγγέλιο κατά των παθημάτων τα οποία επέφερε στο σώμα της γαλλικής κοινωνίας η κερδοσκοπική συμπεριφορά των αστών και της αστικής τάξης.

Η έκδοση των «Αθλίων» έρχεται να ικανοποιήσει ποικίλες ανάγκες. Γνωριμία με ένα κλασικό έργο της γαλλικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, έργο το οποίο δεν έχασε ποτέ την επικαιρότητα και τη συγκινησιακή του δύναμη. Επιπροσθέτως, εξοικείωση με μια μετάφραση και με έναν μεταφραστή που διατηρούν τη φρεσκάδα τους σαν να μην έχει περάσει ούτε μία ημέρα από τον καιρό τους συν την άψογη τυποτεχνική εμφάνιση και τη σφαιρική και διαφωτιστική ενημέρωση για τα καθέκαστα (το πότε, το τι και το πώς) του βιβλίου.