Το μακρινό 1991 ο φιλόσοφος Παναγιώτης Κονδύλης δημοσίευσε ένα κείμενο με τίτλο «Οι αιτίες της παρακμής της σύγχρονης Ελλάδας». Χρησιμοποίησε τον όρο «νόθα μαζική δημοκρατία» για να περιγράψει το πώς αντιστράφηκαν οι πελατειακές σχέσεις κατά τη μεταπολίτευση. Σύμφωνα με τον Κονδύλη, «το πελατειακό σύστημα επιτάθηκε αντί να συρρικνωθεί», ενώ μεγάλωσε «η εξάρτηση των κομμάτων από τους ψηφοφόρους τους». Ο εκλογέας «έδινε τώρα την ψήφο του προσδοκώντας από μια κομματική παράταξη ότι θα του εξασφάλιζε το καταναλωτικό του επίπεδο… αδιάφορο με ποια οικονομικά μέσα».
Η περίπτωση του ΟΠΕΚΕΠΕ επιβεβαιώνει την προφητική αυτή ανάλυση ενός φωτεινού μυαλού, που έφυγε εγκαίρως από τη ζωή ώστε να μη βλέπει τις δυσοίωνες προβλέψεις του να επιβεβαιώνονται. Συγκριτικά με το παρελθόν, το πελατειακό κράτος χρειάζεται πολύ μεγαλύτερους οικονομικούς πόρους για να συντηρηθεί. Δεν αρκεί μια θεσούλα στο Δημόσιο ή μια άδεια περιπτέρου. Απαιτείται δημόσιο χρήμα –να ‘ναι καλά οι κουτόφραγκοι της Eνωσης– το οποίο θα καταλήξει στους πελάτες για να επιστραφεί στη συνέχεια, ιδιωτικό και μαύρο, στους πάτρωνες. Η συναλλαγή οφείλει να είναι διαρκής, εάν όχι διακομματική, ώστε το «σύστημα» να αντέχει διαχρονικά. Από μια σκοπιά αποτελεί το τίμημα για την ωρίμανση της καχεκτικής μας δημοκρατίας, ώστε να ενσωματώνει χωρίς τριβές την εναλλαγή των πολιτικών δυνάμεων στην εξουσία. Μόνο που, ελλείψει λεφτόδεντρου, το συγκεκριμένο παιχνίδι δεν είναι βιώσιμο.
Τι κάνουμε λοιπόν; Ακούγεται από πολλούς η άποψη πως το πρόβλημα οφείλεται στη διεξαγωγή των εκλογών με σταυρό προτίμησης. Ιστορικά, η ευθεία διασύνδεση εκλογέων και υποψηφίων σε τοπικό επίπεδο είναι εκείνη που γεννά «Μαυρογιαλούρους», κομματάρχες, μεσάζοντες και απαιτητικούς πελάτες. Ο σταυρός είναι, πράγματι, ο προφανής κρίκος του πελατειακού δεσμού, εκείνος που ωθεί σε εξατομικευμένες συναλλαγές. Οταν η εκλογική περιφέρεια είναι μικρότερη και οι σχέσεις λιγότερο απρόσωπες, όπως συμβαίνει στην επαρχία, η εξάρτηση των αιρετών από τους ψηφοφόρους εκτοξεύεται. Κόβοντας τον ομφάλιο λώρο της σταυροδοσίας, η άμεση σύνδεση εξαφανίζεται και μαζί με αυτή (υπάρχει ελπίδα ότι) θα σταματήσουν, αν όχι τα ρουσφέτια, η ένταση με την οποία αξιώνονται.
Ο κίνδυνος της αποχής – Σε μια εποχή με υψηλά ποσοστά αποχής από τις εκλογές, η διάρρηξη της προσωπικής σχέσης ανάμεσα σε υποψηφίους και ψηφοφόρους μάλλον θα κάνει τα πράγματα χειρότερα.
Η αντικατάσταση του σταυρού προτίμησης με ένα σύστημα λίστας ανά περιφέρεια (όπως για τους βουλευτές Επικρατείας) δεν αποκλείεται συνταγματικά. Ισχυσε από το 1982 έως το 1989 και προβλέπεται σήμερα στην περίπτωση που διεξάγονται βουλευτικές εκλογές μέσα σε 18 μήνες από τις προηγούμενες. Ετσι ψηφίσαμε τον Ιούνιο του 2012, τον Σεπτέμβριο του 2015 και, τελευταία, τον Ιούνιο του 2023. Είναι, όμως, η λύση; Διατηρώ τις αμφιβολίες μου.
Εχουμε την τάση να υπερτονίζουμε τα προβλήματα μιας δοκιμασμένης συνταγής υποτιμώντας το, άγνωστο ακόμη, κόστος που θα προκαλέσει η αλλαγή της. Η επιτυχής μετάβαση στο μοντέλο της εκλογικής λίστας προϋποθέτει δύο κρίσιμα στοιχεία: αυξημένη διαφάνεια και εσωκομματική δημοκρατία. Οι ιδιότητες αυτές λείπουν σήμερα. Το κόμματα, ιδίως τα μικρότερα και τα πλέον νεοπαγή, λειτουργούν σκοτεινά, αρχηγικά, εν τέλει αντιδημοκρατικά. Το βλέπουμε στις διαγραφές βουλευτών και στελεχών, το είδαμε ακόμη εντονότερα στις εκλογές του Ιουνίου 2023, όταν οι λίστες των κομμάτων Ελληνική Λύση, Νίκη και Πλεύση Ελευθερίας δεν συντάχθηκαν με γνώμονα τις νωπές (μόλις πριν από ένα μήνα) επιλογές των εκλογέων, αλλά τα καπρίτσια των αρχηγών τους. Για μεγαλοεπιχειρηματίες ή άλλες ομάδες πίεσης, η βεβιασμένη κατάργηση του σταυρού θα ήταν ευλογία. Μοιάζει ευκολότερο (και φθηνότερο) να σημαδέψει κανείς την τράπουλα εκ των προτέρων και στα κρυφά, φυτεύοντας υποψηφίους σε εκλόγιμες θέσεις. Αν πάλι η κατάρτιση της λίστας σε τοπικό επίπεδο γίνεται μέσω προκριματικών εκλογών, το πελατειακό πρόβλημα απλά μετατίθεται σε άλλο στάδιο. Ανακύπτει και ένας βαθύτερος κίνδυνος. Σε μια εποχή με υψηλά ποσοστά αποχής από τις εκλογές, η διάρρηξη της προσωπικής σχέσης ανάμεσα σε υποψηφίους και ψηφοφόρους μάλλον θα κάνει τα πράγματα χειρότερα.
Παρά τις πρόδηλες εξαρτήσεις που δημιουργεί, ο σταυρός προτίμησης προσδίδει αμεσότητα στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία και υπευθυνότητα στους εκλογείς. Από τους ίδιους εξαρτάται αν θα ψηφίζουν ως πολίτες ή ως πελάτες. Η αφαίρεση της δυνατότητας επιλογής και η μετάθεσή της πίσω από τις κομματικές κουρτίνες δεν αποτελεί πανάκεια ούτε θα ωριμάσει τον μέσο ψηφοφόρο, χωρίς τούτο να σημαίνει πως το υπάρχον εκλογικό σύστημα δεν χρειάζεται βελτιώσεις. Οσο για σκάνδαλα τύπου ΟΠΕΚΕΠΕ, το καλύτερο φάρμακο είναι η αποτελεσματική πάταξή τους από τα δικαστήρια. Αν η ελληνική Δικαιοσύνη αδυνατεί να τιμωρήσει τους υπαιτίους και να διασφαλίσει την επιστροφή των παράνομων επιδοτήσεων, τούτο είναι μεγαλύτερο πρόβλημα από εκείνα τα οποία αποδίδονται στην κάλπη.
Ο κ. Γιώργος Δελλής είναι καθηγητής στη Νομική Σχολή της Αθήνας.
