Σε εποχές αβεβαιότητας και πολιτικής οπισθοδρόμησης, η φωνή των διανοουμένων θα έπρεπε να λειτουργεί ως ηθική πυξίδα, ως προειδοποιητικός μηχανισμός απέναντι στον εκφυλισμό των θεσμών και την απώλεια της ιστορικής συνείδησης. Κι όμως, παρατηρείται συχνά μια εκκωφαντική σιωπή. Οι διανοούμενοι — όχι απαραίτητα διορισμένοι ακαδημαϊκοί ή τεχνοκράτες, αλλά κάθε πρόσωπο που φέρει την ευθύνη της κριτικής σκέψης και της δημόσιας παρέμβασης — εμφανίζονται είτε απόμακροι είτε επιλεκτικά παρόντες, αποφεύγοντας να πάρουν θέση. Αυτή η σιωπή, ιστορικά, δεν είναι ουδέτερη αλλά επιτελεστική.
Όταν απουσιάζει η κριτική φωνή, ενισχύεται ο αυταρχισμός, κανονικοποιείται η παραβίαση των δικαιωμάτων και εξαφανίζεται το δημόσιο ήθος. Αλλά η ευθύνη δεν ανήκει αποκλειστικά στη διανόηση. Ο απλός πολίτης που εθίζεται στην απάθεια ή στον κυνισμό, γίνεται συμπληρωματικό μέρος της σιωπής.
Advertisment
Η διανόηση ως ηθικός φρουρός: ρόλος και ευθύνες
Η διανόηση, στην ευρεία της έννοια, συγκροτείται από εκείνους που κατέχουν εργαλεία κριτικής σκέψης και λόγου. Δεν περιορίζεται στους κατοχυρωμένους τίτλους ή στις πανεπιστημιακές έδρες. Ένας ποιητής, μια δασκάλα, ένας τεχνίτης που παρεμβαίνει με σκέψη και ευθύνη στο κοινό καλό, είναι περισσότερο διανοούμενος από όσους υπηρετούν σιωπηλά μηχανισμούς εξουσίας.
Ο ρόλος της διανόησης δεν είναι να κυβερνά, αλλά να υπενθυμίζει, να φωτίζει και να αφυπνίζει. Όπως έγραφε ο Σαρτρ, ο διανοούμενος είναι κάποιος που παίρνει θέση όταν η κοινωνία παραπαίει. Η σιωπή λοιπόν είναι πολιτική στάση. Στον 20ό αιώνα, από τον Αντόρνο (Η Διαλεκτική του Διαφωτισμού) έως τον Καστοριάδη (Η Φαντασιακή Θέσπιση της Κοινωνίας), η διανόηση επιχείρησε να σταθεί απέναντι στην ισοπέδωση της κριτικής, όμως αυτό δεν υπήρξε ποτέ αυτονόητο.
Η σημερινή υποχώρηση των διανοουμένων έχει πολλές αιτίες, όπως η επαγγελματοποίηση του πανεπιστημίου, η αγωνία επιβίωσης μέσα σε ευέλικτες μορφές εργασίας, η ψηφιακή κόπωση, η πίεση της υπερέκθεσης. Όμως τίποτα από αυτά δεν αναιρεί την ευθύνη του να μιλά κανείς όταν οι θεσμοί καταρρέουν. Και αυτή η ευθύνη δεν βαρύνει μόνο όσους έχουν δημόσιο βήμα, αλλά και εκείνους που μπορούν να δημιουργήσουν χώρους διαλόγου, συνείδησης και αντίστασης.
Advertisment
Ιστορικά παραδείγματα σιωπής και συνεπειών
1. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και η γέννηση του ναζισμού
Στη Γερμανία του Μεσοπολέμου, ενώ οι θεσμοί υπονομεύονταν και η ρητορική του μίσους κυριαρχούσε, μεγάλο μέρος της γερμανικής διανόησης παρέμεινε αμήχανο ή αποστασιοποιημένο. Αν και υπήρξαν εξαιρέσεις, όπως ο Τόμας Μαν ή ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, η πλειοψηφία των πνευματικών ανθρώπων είτε υπέκυψε στον εθνικισμό είτε σιώπησε από φόβο. Το αποτέλεσμα ήταν η σχεδόν απρόσκοπτη πορεία του Χίτλερ προς την εξουσία. Αυτή η σιωπή ήταν απόσυρση από την ευθύνη για την υπεράσπιση της δημοκρατίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
2. Η ελληνική περίπτωση: χούντα και μεταπολίτευση
Στην Ελλάδα, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1967–1974), αρκετοί διανοούμενοι εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν ή επέλεξαν να σιωπήσουν για να επιβιώσουν. Όμως υπήρξαν και εκείνοι που όρθωσαν ανάστημα — από τον Ρίτσο και τον Θεοδωράκη, έως τους αντιστασιακούς φοιτητές — και συνέβαλαν στη διατήρηση της ηθικής συνοχής της κοινωνίας. Η μεταπολίτευση έφερε άνθιση του δημόσιου λόγου, αλλά και τη σταδιακή αποπολιτικοποίηση της διανόησης κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν. Σήμερα, σε περιόδους κρίσης, όπως η μνημονιακή δεκαετία ή η διαχείριση της πανδημίας, παρατηρείται αδυναμία συλλογικής πνευματικής παρέμβασης, ή ακόμα χειρότερα, αναπαραγωγή στερεοτύπων και τεχνοκρατικής σιωπής.
3. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και η σιωπή απέναντι στη βία
Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και οι εθνοκαθαρτικές πρακτικές των πολέμων της δεκαετίας του 1990 βρήκαν μεγάλο μέρος της βαλκανικής διανόησης διχασμένο ή ανενεργό. Σερβικές, κροατικές αλλά και δυτικές διανοητικές ελίτ δίστασαν να καταγγείλουν εγκλήματα πολέμου ή αποδέχτηκαν το αφήγημα της “ισοτιμίας των ευθυνών”. Η καθυστερημένη αφύπνιση άφησε πίσω της τραύματα που ακόμη στοιχειώνουν την περιοχή.
Η ευθύνη του πολίτη: η σιωπή ως συνενοχή
Ο διανοούμενος δεν μπορεί να δράσει σε κενό. Η κοινωνία των πολιτών — κάθε πολίτης ξεχωριστά — φέρει τη δική του ευθύνη για τη δημοκρατική εγρήγορση. Όταν ο πολίτης συνηθίζει την υποχώρηση της δημοκρατίας ή θεωρεί πως «όλοι ίδιοι είναι», συμβάλλει ενεργά στην παγίωση του αυταρχισμού. Η αδιαφορία δεν είναι ουδέτερη· είναι θεμέλιο της βίας.
Η ιστορία της Ευρώπης και της Ελλάδας είναι γεμάτη στιγμές όπου «ο κόσμος ήξερε αλλά δεν μίλησε». Από τα πογκρόμ μέχρι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, από τον Εμφύλιο μέχρι τις εκτελέσεις αντιστασιακών, πάντα υπήρχαν μάρτυρες που σιώπησαν. Το ζήτημα δεν είναι να γίνει ο καθένας ήρωας, αλλά να υπάρξει το ελάχιστο της αντίστασης – η μνήμη, η καταγραφή, η άρνηση της κανονικοποίησης του κακού.
Η δημοκρατία πέρα από τους θεσμούς προϋποθέτει συνείδηση. Και αυτή δεν είναι προνόμιο των μορφωμένων. Η επιλογή να μην προσπερνά κανείς την αδικία, να αμφισβητεί, να σκέφτεται κριτικά, είναι η ρίζα κάθε αντίστασης.
Η πνευματική στράτευση σήμερα – Προϋποθέσεις και όρια
Η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από άκρατη πληροφόρηση, ταχύτητα, απονοηματοδότηση. Ο πνευματικός λόγος οφείλει να αρθρώνεται με σαφήνεια, χωρίς ελιτισμό αλλά και χωρίς λαϊκισμό. Το πρότυπο δεν είναι ο αυστηρός διανοούμενος του καθήκοντος, αλλά ο ενήμερος, ενεργός πολίτης με γνώση ιστορίας, με ευαισθησία για το δημόσιο συμφέρον.
Η διανόηση πρέπει να αρνηθεί τον ρόλο του “εξειδικευμένου ειδικού” που αποσύρεται στο γραφείο του. Οφείλει να διεκδικήσει δημόσιο λόγο σε σχολεία, σε εφημερίδες, στο διαδίκτυο, σε συνελεύσεις. Να γράψει, να μιλήσει, να εκπαιδεύσει. Όχι για να καθοδηγήσει, αλλά για να υπενθυμίσει τι συνέβη, πώς φτάσαμε εδώ, τι διακυβεύεται.
Χρειάζεται να επανασυνδεθεί με τον καθημερινό λόγο, να συνομιλήσει με εργαζόμενους, με νέους, με εκείνους που θεωρούν πως η πολιτική είναι μακριά. Ο ρόλος της διανόησης δεν είναι να σώζει, αλλά να εμπνέει και να φωτίζει επιλογές.
Η σιωπή των διανοουμένων είναι συλλογικό σύμπτωμα μιας κοινωνίας που εθίζεται στην αποστασιοποίηση. Όμως η ιστορία μάς διδάσκει ότι αυτή η σιωπή έχει κόστος. Όταν δεν υπάρχει λόγος, τον χώρο καταλαμβάνει ο θόρυβος της προπαγάνδας, του μίσους, του ψεύδους.
Η έξοδος από αυτή τη σιωπή απαιτεί θάρρος, μνήμη και αίσθηση του ιστορικού κινδύνου. Και σε αυτή την προσπάθεια, η διανόηση και ο πολίτης συμπορεύονται, ως εκείνοι που δεν θέλουν να ξαναζήσουν τα λάθη του παρελθόντος.
Η σιωπή μπορεί να είναι βολική, αλλά ποτέ αθώα. Το τίμημά της είναι η Ιστορία να επαναλαμβάνεται. Πολλές φορές ως τραγωδία.
