Υπάρχουν δύο άνθρωποι που μπαίνουν στο ίδιο δωμάτιο. Ο πρώτος περιμένει αδιαφορία. Ο δεύτερος περιμένει αποδοχή. Το περιβάλλον είναι ίδιο. Η εμπειρία τους όμως, εντελώς διαφορετική.
Καλώς ήρθες στο βασίλειο των προσδοκιών. Στον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλός σου προβλέπει, διαμορφώνει και τελικά δημιουργεί την πραγματικότητά σου.
Advertisment
Προβλέπουμε για να επιβιώσουμε
Ο εγκέφαλος δεν είναι παθητικός παρατηρητής. Είναι μια μηχανή πρόβλεψης σε μόνιμη λειτουργία, που πάντα προσπαθεί να φτιάξει ένα μοντέλο για το επερχόμενο. Γιατί αυτό; Η επιβίωση — και η κοινωνική μας λειτουργία — εξαρτάται από το να γνωρίζουμε τι να περιμένουμε.
Η πρόβλεψη είναι βασισμένη σε εμπειρικά δεδομένα, το τι δηλαδή έχει συμβεί μέχρι τώρα. Αν μεγάλωσες με σταθερότητα, μαθαίνεις ότι η προσπάθεια ανταμείβεται. Αν βίωσες απόρριψη, το σώμα και το μυαλό σου προγραμματίζονται να το αναμένουν, ακόμα κι αν όλα πια έχουν αλλάξει.
Στην ουσία, βλέπουμε τον κόσμο, όχι όπως είναι, αλλά όπως περιμένουμε να είναι.
Advertisment
Η βιολογία της προσδοκίας
Ο εγκέφαλος λειτουργεί με βάση ένα δίκτυο ουσιών που «σηματοδοτούν» πότε αξίζει να περιμένουμε, να ελπίζουμε ή να προστατευτούμε. Αυτό είναι το βιοχημικό θεμέλιο των προσδοκιών.
- Ντοπαμίνη: Όταν το αποτέλεσμα μιας ενέργειας είναι καλύτερο από το αναμενόμενο, η ντοπαμίνη εκτοξεύεται. Σου λέει: «αυτό άξιζε – κάνε το ξανά». Χτίζει την ελπίδα μέσα από επιβραβεύσεις. Όταν το σύστημα υπολειτουργεί (όπως σε κατάθλιψη), η προσδοκία θετικού μειώνεται.
- Σεροτονίνη: Ρυθμίζει τη διάθεση, τον αυτοέλεγχο και την υπομονή. Σε βοηθά να «αντέχεις» το να περιμένεις κάτι καλό και να μην καταρρέεις όταν καθυστερεί.
- Νοραδρεναλίνη: Ενεργοποιείται όταν κάτι φαίνεται απειλητικό ή άγνωστο. Μας κρατά σε εγρήγορση, αλλά σε υπερβολικά επίπεδα οδηγεί σε εσωτερική παράλυση – το σύστημα προβλέπει μονίμως απειλή.
- Κορτιζόλη: Σε περιβάλλοντα έντονου στρες, η παρατεταμένη ενεργοποίησή της «παγώνει» την ικανότητα του εγκεφάλου να κάνει ευέλικτες προβλέψεις. Ένα χρόνιο τραύμα μπορεί να σε μάθει να περιμένεις μόνο κακό, ακόμα κι αν αυτό δεν υπάρχει.
Αυτές οι ουσίες δεν λειτουργούν στο κενό. Επηρεάζονται από το γενετικό μας υλικό, τις εμπειρίες μας, τις σχέσεις μας και από τα πολιτισμικά μοντέλα που μας περιβάλλουν.
Πολιτισμός και προσδοκίες: Ποιο σενάριο σου έδωσαν;
Δεν είναι τυχαίο ότι σε κάποιες κουλτούρες μεγαλώνουμε με προσδοκία επιτυχίας, ενώ σε άλλες, με φόβο αποτυχίας. Τα κοινωνικά αφηγήματα παίζουν τεράστιο ρόλο στο τι περιμένουμε από τον εαυτό μας.
Η κοινωνία σου λέει: αν δουλέψεις σκληρά, θα πετύχεις — αλλά ταυτόχρονα λέει και: αν αποτύχεις, φταις εσύ.
Ή σου λέει: η αγάπη έρχεται όταν είσαι ο εαυτός σου — αλλά και: αν δεν ανταποκρίνεσαι στα πρότυπα, δεν αξίζεις αγάπη.
Αυτές οι συλλογικές προσδοκίες ενσωματώνονται στις προσωπικές. Πολλοί άνθρωποι δεν κουβαλούν μόνο τις δικές τους «προβλέψεις», αλλά κι εκείνες των γονιών τους, της κοινότητάς τους ή και ολόκληρων γενεών.
Τραύμα και πρόβλεψη: Όταν ο εγκέφαλος παγώνει
Το τραύμα αλλάζει τις προσδοκίες πιο βαθιά από όσο φανταζόμαστε. Και δεν χρειάζεται να είναι «μεγάλο» για να είναι καταλυτικό. Ένας δάσκαλος που σε γελοιοποίησε, μια σχέση που πρόδωσε την εμπιστοσύνη σου, μια παιδική αδιαφορία – όλα αυτά χτίζουν μοντέλα.
Το τραυματισμένο μυαλό αρχίζει να προβλέπει την αποτυχία πριν ακόμη επιχειρήσει. Περιμένει απόρριψη πριν ανοίξει την καρδιά. Βλέπει παγίδες εκεί όπου υπάρχουν μόνο ευκαιρίες.
Το αποτέλεσμα πέρα από τον φόβο, είναι η παραίτηση από την ίδια την προσδοκία.
Ναι, οι προσδοκίες αλλάζουν – αλλά χρειάζονται άλλο χρόνο
Η αλλαγή προσδοκιών είναι αλλαγή μοντέλου. Και το μοντέλο αλλάζει όταν του δίνεις νέα δεδομένα. Όχι μια φορά, αλλά ξανά και ξανά.
Αυτό μπορεί να συμβεί:
- Μέσα από σχέσεις ασφαλείας: Όταν κάποιος επιμένει να είναι εκεί, όταν εσύ περιμένεις ότι θα φύγει.
- Μέσα από μικρές επιτυχίες: Όταν περιμένεις να αποτύχεις και δεν αποτυγχάνεις.
- Μέσα από νέες εμπειρίες: Τα ταξίδια, οι σπουδές, οι μεταβάσεις — όλα αλλάζουν το πεδίο πρόβλεψης του εγκεφάλου.
- Μέσα από θεραπεία: Η ψυχοθεραπεία είναι στην ουσία, μια διαδικασία επανεκπαίδευσης προσδοκιών. Δεν αλλάζει το παρελθόν σου. Αλλάζει το πώς περιμένεις το μέλλον.
Το ζητούμενο δεν είναι να σβήσεις τις παλιές προσδοκίες, αλλά να προσθέσεις νέες. Να δώσεις στο σύστημα σου το περιθώριο να κάνει ερωτήσεις κι όχι να δίνει τελεσίδικες απαντήσεις.
Πώς να επαναπρογραμματιστείς
- Κατάγραψε τις «σίγουρες» προβλέψεις σου
Π.χ. «οι άλλοι με εγκαταλείπουν», «δεν θα τα καταφέρω», «αν είμαι ο εαυτός μου, θα απορριφθώ». Είναι εντυπωσιακό πόσο πολλά από αυτά τα σενάρια είναι ασυνείδητα. - Ρώτησέ τα πότε δημιουργήθηκαν;
Ποια εμπειρία σου τα δίδαξε; Είναι ακόμα επίκαιρα; - Δοκίμασε να κάνεις ένα μικρό βήμα κόντρα στο μοντέλο σου
Αν περιμένεις αδιαφορία, άνοιξε μια κουβέντα. Αν περιμένεις αποτυχία, δοκίμασε κάτι μικρό. Το στοίχημα δεν είναι να πετύχεις, αλλά να εμφανιστείς. - Καλλιέργησε σώμα που μπορεί να περιμένει
Ο ύπνος, η αναπνοή, η άσκηση δεν είναι lifestyle. Είναι ο τρόπος με τον οποίο το σώμα μαθαίνει να αντέχει την αβεβαιότητα. - Περιβάλλεσαι από ανθρώπους που ενισχύουν τις θετικές προβλέψεις σου;
Έστω και ένας είναι αρκετός.
Η ιστορία που περιμένεις να ζήσεις, είναι αυτή που τελικά ζεις
Δεν υπάρχει μαγική συνταγή για να αλλάξεις τον εαυτό σου. Αλλά υπάρχει μια αργή, αληθινή και ριζική διαδικασία. Η σταδιακή αλλαγή των προσδοκιών σου.
Είναι ο τρόπος που μαθαίνεις να μην πετάς αμέσως την ευκαιρία. Να μην ερμηνεύεις το βλέμμα του άλλου ως απειλή. Να αντέχεις να περιμένεις κάτι καλό, χωρίς να φοβάσαι ότι θα διαψευστείς.
Και τότε, ο κόσμος δεν αλλάζει μόνο για σένα. Αλλά και μέσα από εσένα.
Πηγές:
- Clark, A. (2016). Surfing Uncertainty: Prediction, Action, and the Embodied Mind. Oxford University Press.
- Barrett, L. F. (2017). How Emotions Are Made: The Secret Life of the Brain.
- Friston, K. (2010). The free-energy principle: a unified brain theory? Nature Reviews Neuroscience.
- Porges, S. W. (2011). The Polyvagal Theory.
- Siegel, D. J. (2012). The Developing Mind: How Relationships and the Brain Interact to Shape Who We A
