Η πιο διαδεδομένη, αλλά σιωπηλή προσδοκία στη λήψη αποφάσεων είναι ότι πρέπει να νιώθουμε σίγουροι για να προχωρήσουμε. Από την επιλογή καριέρας μέχρι μια μετακόμιση ή μια σημαντική σχέση, μας έχει εκπαιδεύσει μια κουλτούρα που εξιδανικεύει τη σαφήνεια: να έχεις ξεκάθαρους στόχους, δεδομένα, στρατηγική. Και κυρίως, να ξέρεις τι κάνεις.
Όμως η πραγματικότητα των σημαντικών αποφάσεων δεν λειτουργεί έτσι. Όσο μεγαλύτερο το διακύβευμα, τόσο λιγότερη η πληροφορία που έχουμε. Οι πιο καθοριστικές επιλογές της ζωής —το ποιον αγαπάς, πού θα ζήσεις, τι θα αφήσεις πίσω— παίρνονται μέσα σε συνθήκες ασάφειας. Και αυτό δεν είναι αποτυχία του συστήματος. Είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης εμπειρίας.
Advertisment
Η βεβαιότητα είναι συχνά μια ψευδαίσθηση που έρχεται εκ των υστέρων, σαν επιβράβευση μιας απόφασης που δεν κατέρρευσε. Αλλά όσο την περιμένουμε, καθυστερούμε ή παραλύουμε. Κι έτσι, η αναβλητικότητα δεν είναι πάντα τεμπελιά· είναι φόβος μπροστά στο άγνωστο.
Η αβεβαιότητα ως χώρος δημιουργικότητας
Έρευνες στην ψυχολογία της δημιουργικότητας δείχνουν ότι η ανοχή στην αμφισημία —η ικανότητα να παραμένεις σε καταστάσεις χωρίς ξεκάθαρες απαντήσεις— είναι βασικός δείκτης δημιουργικής σκέψης (Zenasni, Lubart & Barbot, 2008).
Σε coaching πλαίσια, η φράση «έχω μπλοκάρει» συχνά αποσυμβολίζεται ως «δεν νιώθω ασφάλεια να ρισκάρω». Όμως το ρίσκο δεν σημαίνει απουσία σκέψης· σημαίνει παρουσία εμπιστοσύνης, ακόμη και όταν τα δεδομένα δεν είναι όλα στο τραπέζι.
Advertisment
Η δημιουργική διαδικασία, είτε πρόκειται για τέχνη, είτε για επίλυση προβλήματος, γεννιέται συχνά μέσα από την ασάφεια. Η αβεβαιότητα μας υποχρεώνει να φανταστούμε εναλλακτικές, να ρισκάρουμε χωρίς εγγυήσεις, να συνθέσουμε νέες προσεγγίσεις όταν οι παλιές δεν επαρκούν. Εκεί, στην απουσία απόλυτης κατεύθυνσης, γεννιέται η εφευρετικότητα.
Αυτός ο “χώρος ανάμεσα” —πριν τη βεβαιότητα, πριν την απόφαση— μοιάζει αρχικά απειλητικός. Αλλά αν τον αντέξουμε, αποδεικνύεται γόνιμος. Όχι μόνο επειδή δίνει χρόνο, αλλά επειδή μας προσκαλεί σε επαφή με τον εσωτερικό μας πλούτο: τις ιδέες που δεν είχαν ακόμη εκφραστεί, τις δυνατότητες που δεν είχαν ακόμη δοκιμαστεί.
Ποιος θέλει βεβαιότητα και γιατί;
Αξίζει να δούμε και το εξής: ποιος μέσα μας ζητά βεβαιότητα; Είναι συχνά το μέρος μας που θέλει να ελέγχει, να προλάβει την αποτυχία, να αποφύγει τον πόνο. Η ανάγκη για εγγυήσεις δεν είναι απόδειξη λογικής σκέψης, αλλά απόδειξη ευαλωτότητας.
Κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η προσκόλληση στη βεβαιότητα σχετίζεται με υψηλό άγχος αποτυχίας και με ανάγκη για κοινωνική αποδοχή (Kruglanski & Webster, 1996). Όταν οι αποφάσεις δεν είναι απλώς λειτουργικές αλλά συνδεδεμένες με την ταυτότητα («αν αποτύχω, τι σημαίνει αυτό για μένα;»), η αβεβαιότητα βιώνεται ως υπαρξιακή απειλή.
Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι το αίτημα για βεβαιότητα είναι συχνά μη συνειδητό. Δεν το διατυπώνουμε ξεκάθαρα, αλλά το ενσωματώνουμε στον τρόπο που ερμηνεύουμε την πραγματικότητα. Δηλαδή, αναζητώντας σήματα ασφαλείας, επιβεβαιώσεις, εξωτερική επικύρωση. Αυτό το ψυχικό σχήμα μπορεί να έχει τις ρίζες του στην παιδική ηλικία, σε περιβάλλοντα όπου το λάθος δεν γινόταν αποδεκτό ή η αποτυχία θεωρούνταν απειλή για την αγάπη και την αποδοχή.
Όταν, λοιπόν, δυσκολευόμαστε να ανεχτούμε την αβεβαιότητα, δεν είναι ένδειξη ανεπάρκειας — είναι σήμα ότι κάτι μέσα μας ζητά προστασία. Και ίσως, αντί να πιέσουμε τον εαυτό μας να “νιώσει σίγουρος”, να χρειάζεται πρώτα να του δώσουμε άδεια να νιώθει αβέβαιος χωρίς ντροπή.
Πώς μαθαίνεται η αντοχή στο άγνωστο
Η ικανότητα να αποφασίζουμε μέσα στην ασάφεια είναι δεξιότητα που καλλιεργείται. Ορισμένοι ενδεικτικοί τρόποι:
- Μικρές αποφάσεις χωρίς υπερ-ανάλυση. Άσκηση στη δράση χωρίς τέλεια πληροφόρηση.
- Καταγραφή σκέψεων “τι αν…”: βοηθά στην αναγνώριση της δραματοποίησης και την επαναφορά στον ρεαλισμό.
- Αναστοχασμός σε παρελθοντικές αποφάσεις: Τι δεν ήξερες τότε και παρ’ όλα αυτά πήγε καλά;
- Ανάπτυξη νοητικής ευελιξίας: Αποδοχή ότι μπορεί να υπάρχουν πολλές σωστές επιλογές, όχι μόνο μία.
Η εξοικείωση με το άγνωστο αρχίζει όταν σταματάμε να το δαιμονοποιούμε. Όταν μπορούμε να πούμε «δεν ξέρω ακόμα, και αυτό είναι εντάξει».
Απόφαση δεν σημαίνει βεβαιότητα
Στην τελική, η ζωή δεν επιβραβεύει αυτόν που περίμενε μέχρι να είναι 100% έτοιμος. Επιβραβεύει αυτόν που κινήθηκε παρά την αβεβαιότητα.
Όταν παίρνουμε μια απόφαση, δεν λέμε «έχω βρει την αλήθεια». Λέμε, «επιλέγω να προχωρήσω με αυτό που τώρα πιστεύω, γνωρίζοντας ότι ίσως αλλάξω». Αυτό δεν είναι αστάθεια. Είναι ωριμότητα.
Η λέξη απόφαση, « decision», προέρχεται από το λατινικό decidere – «κόβω μακριά». Όταν αποφασίζουμε, αποκόπτουμε επιλογές. Δηλώνουμε: “θα κινηθώ προς αυτήν την κατεύθυνση, γνωρίζοντας ότι ίσως υπήρχαν και άλλες”. Αυτή η πράξη περιέχει θάρρος, αλλά και απώλεια. Η τέχνη δεν είναι να βρεις τη μία σωστή απάντηση· είναι να σταθείς δίπλα στην επιλογή σου με συνέπεια, ενώ γνωρίζεις ότι το εναλλακτικό σύμπαν μένει άγνωστο.
Δέσμευση σημαίνει προθυμία να ζήσεις την επιλογή σου κι όχι να τη διασφαλίσεις. Και αυτό είναι ό,τι πιο ώριμο μπορεί να προσφέρει κανείς στον εαυτό του και στους άλλους.
Αβεβαιότητα και έλεγχος: Μια πολιτισμική εμμονή
Η επιθυμία για βεβαιότητα δεν είναι μόνο ατομική – είναι πολιτισμική. Ζούμε σε μια εποχή που πουλά ασφάλεια, προβλεψιμότητα και έλεγχο ως δείκτες επιτυχίας και υπευθυνότητας. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν αρκείται στο να ζει· του ζητείται να προγραμματίζει, να μετρά, να διασφαλίζει. Κάθε αναποφασιστικότητα ερμηνεύεται ως αδυναμία. Κάθε παρέκκλιση από το σχέδιο μοιάζει επικίνδυνη.
Αυτή η εμμονή με τον έλεγχο – που ενισχύεται από την τεχνολογία, τη διοικητική λογική και τη ρητορική της απόδοσης— παράγει έναν ψυχολογικό τύπο ανθρώπου που ζει με την ψευδαίσθηση της πλήρους ευθύνης. Αν τα πράγματα δεν πάνε καλά, φταίει που δεν σχεδίασε σωστά. Αν αποτύχει, φταίει που δεν προέβλεψε. Έτσι, η αβεβαιότητα πέρα από δύσκολη, είναι κι ενοχοποιημένη.
Αλλά η ζωή δεν είναι project. Και το να μη γνωρίζεις δεν σημαίνει ότι απέτυχες. Σημαίνει ότι είσαι παρών σε μια πραγματικότητα που δεν σου ανήκει απόλυτα. Κι αυτό – αν το αποδεχτείς – είναι απελευθέρωση.
Η υπαρξιακή διάσταση της αβεβαιότητας
Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, η αβεβαιότητα δεν αφορά μόνο τις αποφάσεις — αφορά την ίδια τη ζωή. Δεν ξέρουμε πότε θα τελειώσει, πού θα μας πάει, ποιοι θα είμαστε σε δέκα χρόνια. Η ύπαρξη είναι από μόνη της μια ριψοκίνδυνη υπόθεση. Και κάθε τι που έχει αξία – η αγάπη, η φιλία, η δημιουργία, η αφοσίωση – εμπεριέχει ρίσκο.
Ο υπαρξιακός ψυχοθεραπευτής Irvin Yalom γράφει ότι η αγωνία μπροστά στην αβεβαιότητα είναι συγγενής με τον φόβο του θανάτου. Δεν μπορούμε να την καταργήσουμε, μπορούμε μόνο να μάθουμε να ζούμε με αυτήν. Ο Viktor Frankl, από την άλλη, έδειξε ότι το νόημα δεν προκύπτει παρά την ασάφεια της ζωής, αλλά εξαιτίας της.
Σε τελική ανάλυση, η αβεβαιότητα είναι το έδαφος της ελευθερίας. Δεν υπάρχει αυθεντική ζωή χωρίς ρίσκο. Ο Albert Camus γράφει ότι το να ζεις είναι σαν να βαδίζεις προς έναν θάνατο που δεν επέλεξες, χωρίς χάρτη, χωρίς βεβαιότητες κι όμως συνεχίζεις. Και αυτό είναι βαθύς ρεαλισμός που ανοίγει χώρο για μια ζωή με ευθύνη και νόημα.
Η αποδοχή του αγνώστου είναι πράξη αυτοκατανόησης. Είναι η στιγμή που καταλαβαίνεις πως δεν χρειάζεται να λυθεί το μυστήριο της ζωής για να τη ζήσεις. Και ίσως, μόνο όταν σταματάς να αναζητάς τη βεβαιότητα, αρχίζεις να βιώνεις την πληρότητα του παρόντος.
«Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ανακαλύψει νέους ωκεανούς, αν δεν έχει το κουράγιο να χάσει από τα μάτια του την ακτή» – André Gide
Πηγές
- Kruglanski, A. W., & Webster, D. M. (1996). Motivated closing of the mind: “Seizing” and “freezing.” Psychological Review, 103(2), 263–283.
- Zenasni, F., Lubart, T., & Barbot, B. (2008). Creative potential and tolerance of ambiguity. Learning and Individual Differences, 18(2), 186–189.
- Paul, A. M. (2021). The Extended Mind: The Power of Thinking Outside the Brain. Mariner Books.
- Schwartz, B. (2004). The Paradox of Choice: Why More Is Less. Harper Perennial.
- McKeown, G. (2014). Essentialism: The Disciplined Pursuit of Less. Crown Business.
