Η Ευρώπη βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι όσον αφορά τη χρήση τεχνολογιών επιτήρησης στον δημόσιο χώρο. Η πρόοδος της τεχνητής νοημοσύνης (AI) έχει επιτρέψει την ανάπτυξη προηγμένων συστημάτων βιομετρικής αναγνώρισης και «προγνωστικής αστυνόμευσης», προκαλώντας ανησυχίες σχετικά με την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και των προσωπικών ελευθεριών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, με την ψήφιση του Κανονισμού για την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI Act), επιχειρεί να θέσει όρια στη χρήση αυτών των τεχνολογιών, αλλά οι εξαιρέσεις και τα κενά στην εφαρμογή του προκαλούν προβληματισμό.
Η πρόοδος της τεχνολογίας και οι ανησυχίες για τα δικαιώματα
Τα τελευταία χρόνια, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έχουν πειραματιστεί με συστήματα μαζικής βιομετρικής επιτήρησης, όπως η αναγνώριση προσώπου σε πραγματικό χρόνο, η αναγνώριση συναισθημάτων και η κατηγοριοποίηση βιομετρικών χαρακτηριστικών. Αυτές οι τεχνολογίες, αν και προσφέρουν δυνατότητες για την ενίσχυση της ασφάλειας, εγείρουν σοβαρά ζητήματα σχετικά με την ιδιωτικότητα και τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών.
Advertisment
Η Ομάδα των Πρασίνων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και οργανώσεις όπως η EDRi (European Digital Rights) προειδοποιούν ότι τέτοιες τεχνολογίες, χωρίς ισχυρές εγγυήσεις, μπορούν να χρησιμοποιηθούν αυθαίρετα και να οδηγήσουν σε συστηματικό έλεγχο των συμπεριφορών.
Ο κανονισμός για την τεχνητή νοημοσύνη (AI Act)
Ο κανονισμός για την τεχνητή νοημοσύνη, που συμφωνήθηκε σε πολιτικό επίπεδο το 2023 και αναμένεται να τεθεί σε πλήρη ισχύ το 2026, αποτελεί την πρώτη προσπάθεια παγκοσμίως να ρυθμιστεί συνολικά η ανάπτυξη και η εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης. Περιλαμβάνει απαγορεύσεις σε τεχνολογίες που θεωρούνται «απαράδεκτου κινδύνου», όπως η κοινωνική βαθμολόγηση (social scoring) και η αναγνώριση προσώπου σε πραγματικό χρόνο από αστυνομικές αρχές.
Ωστόσο, ο νόμος περιλαμβάνει εξαιρέσεις για περιπτώσεις αναζήτησης αγνοουμένων, πρόληψης τρομοκρατικών επιθέσεων ή ταυτοποίησης υπόπτων για σοβαρά εγκλήματα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, επιτρέπεται η χρήση τεχνολογιών αναγνώρισης προσώπου, εφόσον υπάρχει προηγούμενη έγκριση από αρμόδια αρχή. Η ευελιξία αυτή όμως προκαλεί προβληματισμό ως προς την εφαρμογή του κανονισμού στην πράξη.
Advertisment
Προγνωστική αστυνόμευση και διακρίσεις
Η τεχνολογία δεν περιορίζεται στη βιομετρική αναγνώριση. Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλούν τα λεγόμενα «προγνωστικά» συστήματα αστυνόμευσης, τα οποία επιχειρούν να προβλέψουν εγκληματική συμπεριφορά βάσει προτύπων δεδομένων. Ορισμένα από αυτά στοχεύουν άτομα με βάση το ιστορικό, την εθνική καταγωγή ή την περιοχή κατοικίας, με αποτέλεσμα τον κίνδυνο διακρίσεων.
Ο AI Act δεν περιλαμβάνει πλήρη απαγόρευση τέτοιων πρακτικών. Ενώ απορρίπτει συστήματα που κάνουν προβλέψεις για άτομα βάσει προσωπικών χαρακτηριστικών, επιτρέπει τη χρήση γεωγραφικών δεδομένων για την «πρόβλεψη εγκληματικών περιοχών», τα οποία εφαρμόζονται ήδη σε χώρες όπως η Ολλανδία, η Γερμανία και η Γαλλία. Ορισμένοι φορείς, όπως η οργάνωση Fair Trials, προειδοποιούν ότι τέτοιες τεχνολογίες ενισχύουν τον κοινωνικό στιγματισμό και διαβρώνουν την τεκμήριο αθωότητας.
Εξαιρέσεις και η πρόκληση της εφαρμογής
Ο AI Act, αν και φιλοδοξεί να προστατεύσει θεμελιώδη δικαιώματα, δέχεται κριτική για τα «παραθυράκια» που προσφέρει στις εθνικές κυβερνήσεις. Κάθε κράτος μέλος διατηρεί τη δυνατότητα να θεσπίσει νόμους που να επιτρέπουν εξαιρέσεις, κυρίως για λόγους εθνικής ασφάλειας. Η απουσία ενιαίου πλαισίου εφαρμογής καθιστά δύσκολη την εποπτεία.
Παράλληλα, η κοινωνία των πολιτών δεν έχει επαρκή πρόσβαση στους μηχανισμούς ελέγχου των εφαρμογών AI, γεγονός που επιτείνει την αδιαφάνεια. Ακτιβιστές, ακαδημαϊκοί και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων ζητούν τη δημιουργία ανεξάρτητων εποπτικών μηχανισμών με ρητές εξουσίες παρέμβασης και ακύρωσης καταχρηστικών πρακτικών.
Η τεχνολογία στην υπηρεσία του ανθρώπου
Η πρόοδος της τεχνητής νοημοσύνης και των συστημάτων επιτήρησης αποτελεί αναπόφευκτη συνθήκη στον σύγχρονο κόσμο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί να θέσει θεσμικά όρια, αλλά η διατήρηση των δημοκρατικών ισορροπιών απαιτεί συνεχή λογοδοσία, διαφάνεια και ενεργή συμμετοχή της κοινωνίας. Η ασφάλεια δεν μπορεί να αποτελεί πρόσχημα για την περιστολή της ελευθερίας. Το ζητούμενο δεν είναι η απόρριψη της τεχνολογίας, αλλά η καθοδήγησή της με βάση τον άνθρωπο, τα δικαιώματά του και τις αξίες μιας ανοιχτής δημοκρατίας.
Πηγές
- Fair Trials, «Partial ban on ‘predictive’ policing and crime prediction systems included in final EU AI Act», Δεκέμβριος 2023.
- European Digital Rights (EDRi), «How to fight Biometric Mass Surveillance after the AI Act: A legal and practical guide», Μάρτιος 2024.
- The Greens–European Free Alliance, «Protecting Privacy: No Place for Biometric Mass Surveillance in Europe», Νοέμβριος 2023.
- The Guardian, «EU agrees tough limits on police use of AI biometric surveillance», 8 Δεκεμβρίου 2023.
- ArtificialIntelligenceAct.eu, «AI Act Text – Article 5: Prohibited Artificial Intelligence Practices», πρόσβαση Απρίλιος 2025.
