Υπάρχουν εποχές που η καθημερινή εμπειρία διαπερνά τα όρια της πολιτικής ανάλυσης και γίνεται υπαρξιακή. Εποχές όπου δεν αμφισβητείται απλώς η αποτελεσματικότητα των θεσμών, αλλά η ίδια η ηθική βάση του συλλογικού βίου. Βρισκόμαστε, φαίνεται, σε μια τέτοια στιγμή. Όταν τα δημόσια πρόσωπα δεν κρατούν ούτε τα προσχήματα, όταν οι θεσμοί αδειάζουν από ουσία και όταν οι αξίες που κάποτε ενοποιούσαν κοινωνίες γίνονται αντικείμενο ειρωνείας ή απαξίωσης, τότε η αίσθηση είναι πως όλα καταρρέουν. Αλλά είναι όντως πρωτόγνωρη αυτή η αίσθηση;
Η ιστορία μας προσφέρει κατά κάποιο τρόπο παρηγοριά, αλλά και εργαλεία κατανόησης. Υπάρχουν περίοδοι που καθρεφτίζουν τη δική μας. Και το να τις μελετήσουμε είναι πράξη ευθύνης.
Advertisment
Η δεκαετία του 1930: Όταν το μέλλον έγινε απειλή
Η πιο κοντινή μας αναλογία βρίσκεται στη δεκαετία του 1930, μετά το χρηματιστηριακό κραχ του 1929. Οι δημοκρατίες της Δύσης βρίσκονταν σε κρίση. Μαζική ανεργία, πληθωρισμός, φτώχεια και απώλεια εμπιστοσύνης στην ικανότητα των κοινοβουλίων να προστατεύσουν τους πολίτες. Η εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν ακόμα νωπή και το πολιτικό φάσμα πολώθηκε μεταξύ ακροδεξιάς βίας και ριζοσπαστικής αριστεράς.
Η Δημοκρατία δεν έπεσε με πραξικόπημα. Υπονομεύθηκε από τα μέσα — από την αδιαφορία των πολιτών, τον κυνισμό των ελίτ και την εξοικείωση με την αλήθεια ως σχετική έννοια. Οι θεσμοί διατηρήθηκαν φορμαλιστικά, αλλά το νόημά τους αλλοιώθηκε. Η νομιμότητα χωρίς νομιμοποίηση είναι χαρακτηριστικό της παρακμής. Το αποτέλεσμα ήταν ο φασισμός στην Ιταλία, ο ναζισμός στη Γερμανία, και τελικά ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Η φθορά του ήθους και η ανοσία στην αλήθεια
Στην εποχή μας, η διάβρωση δεν έχει τον χαρακτήρα της στρατιωτικής βίας (τουλάχιστον όχι στον πυρήνα της Ευρώπης), αλλά συντελείται σε συμβολικό και πολιτισμικό επίπεδο. Η απαξίωση του πολιτικού ήθους δεν είναι μόνο αποτέλεσμα «κακών πολιτικών». Είναι αποτέλεσμα μιας βαθύτερης πολιτισμικής μετάλλαξης:
Advertisment
- Η αλήθεια έγινε υποκειμενική επιλογή.
- Η ανηθικότητα βαφτίζεται «ρεαλισμός».
- Η ευθύνη αντικαταστάθηκε από το «όλοι το ίδιο είναι».
- Η δημοκρατία θεωρείται αυτονόητη και δεδομένη – άρα και παραμελητέα.
Ο Timothy Snyder μας υπενθυμίζει πως η τυραννία δεν έρχεται πάντα με τανκς. Έρχεται σιγά-σιγά, όταν οι πολίτες παύουν να νοιάζονται, όταν οι θεσμοί λειτουργούν μηχανικά και όταν η γλώσσα απογυμνώνεται από νόημα. Δεν είναι μόνο θέμα πολιτικής. Είναι ηθική κρίση.
Ο κόσμος σήμερα – Μεταξύ παραίτησης και ευθύνης
Το σημερινό διεθνές τοπίο χαρακτηρίζεται από πολλαπλές και ταυτόχρονες κρίσεις:
- Γεωπολιτική αστάθεια: η Ρωσία εισβάλλει στην Ουκρανία, το Ισραήλ καταπατά το διεθνές δίκαιο, οι ΗΠΑ πολώνονται εσωτερικά.
- Κλιματική καταστροφή: με ανεπανόρθωτες συνέπειες για τις φτωχότερες κοινωνίες.
- Ψηφιακή ανασφάλεια: η πληροφορία δεν διακρίνεται από την προπαγάνδα.
- Η κρίση των θεσμών: από την Ε.Ε. ως το εσωτερικό των εθνικών κρατών.
Η κοινή συνισταμένη είναι η διάχυτη αίσθηση αδυναμίας. Οι πολίτες νιώθουν πως οι αποφάσεις παίρνονται αλλού, οι θεσμοί δεν τους εκπροσωπούν, και οι αξίες είναι μια «πολυτέλεια» που δεν αντέχει η πραγματικότητα. Η αντίδραση κυμαίνεται μεταξύ απόγνωσης και κυνισμού.
Το ιστορικό δίδαγμα: Η δημοκρατία δεν είναι αυτόματη
Αν κάτι μάθαμε από τον 20ό αιώνα, είναι ότι οι δημοκρατίες πεθαίνουν όταν πάψουν να υπερασπίζονται τον εαυτό τους. Δεν καταρρέουν απαραίτητα από επίθεση εξωτερική. Καταρρέουν όταν:
- οι πολίτες χάνουν την πίστη στη σημασία της συμμετοχής,
- η παιδεία παύει να είναι φορέας ηθικής διαμόρφωσης,
- το ψέμα και η βία δεν προκαλούν κοινωνική αποστροφή,
- η ανάμνηση των εγκλημάτων του παρελθόντος εξασθενεί.
Δεν έχουμε το δικαίωμα της αφέλειας. Η ιστορική μνήμη δεν είναι αναστολή προόδου, είναι όρος επιβίωσης.
Το ερώτημα δεν είναι αν «ο κόσμος καταρρέει». Το ερώτημα είναι τι θα κάνουμε εμείς όταν καταρρεύσουν όλα τα προσχήματα. Θα παραιτηθούμε ή θα υπερασπιστούμε, ακόμη και μόνοι, την έννοια του «κοινού καλού»; Θα επιλέξουμε την ησυχία ή την ευθύνη;
Η ιστορία δεν εγγυάται το μέλλον, αλλά μας προσφέρει προειδοποιήσεις και έμπνευση. Και ίσως το πιο επίκαιρο μάθημα σήμερα είναι ότι: Οι θεσμοί δεν έχουν ψυχή. Αν δεν τους εμφυσήσουμε ζωή με τη δράση μας, γίνονται απλώς μηχανισμοί εξουσίας.
Πηγές
- Timothy Snyder, On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century
- Tony Judt, Postwar: A History of Europe Since 1945
- Mark Mazower, Dark Continent: Europe’s Twentieth Century
