Ο χρόνος όταν κοιτά πίσω, συχνά λειτουργεί με παραμορφωτικούς φακούς. Μέσα από τη νοσταλγική προβολή, η ζωή που δεν βιώθηκε μοιάζει καθαρότερη, πιο συνεκτική, πιο ελκυστική από εκείνη που βιώθηκε. Οι αμέτρητες πιθανότητες που άνοιξε το παρελθόν – αλλά δεν εξελίχθηκαν – δεν χάνονται στο αρχείο. Αντιθέτως, επανέρχονται στο προσκήνιο σαν σκιώδεις εκδοχές που υπόσχονται κάτι «καλύτερο», πιο γεμάτο ή πιο δίκαιο.
Ένας έρωτας που δεν πρόλαβε να ανθίσει, μια καριέρα που εγκαταλείφθηκε, ένα ταξίδι που ματαιώθηκε, μια φιλία που χάλασε. Η φαντασία επενδύει σε αυτές τις εκκρεμότητες με τρόπο ιδεαλιστικό. Αφαιρεί τα δύσκολα, τον κόπο, τις συνέπειες. Ό,τι δεν ζήσαμε μας φαίνεται πως θα μπορούσε να είχε καταλήξει σε κάτι πιο όμορφο – μόνο και μόνο επειδή δεν δοκιμάστηκε. Αυτό είναι το ψυχολογικό φαινόμενο του “ιδανικού εαυτού”: μια φαντασιακή ταυτότητα βασισμένη σε ό,τι θα μπορούσε να είχε γίνει, αλλά δεν έγινε ποτέ.
Advertisment
Η μη-ζωή όμως, δεν υπήρξε ποτέ ολόκληρη. Δεν είχε κρίσεις, αμφιβολίες, σκιές. Η ιδανικοποίηση της μη πραγματοποιημένης επιλογής βασίζεται σε αφαίρεση: δεν έχει σώμα, χρόνο, συνέπειες. Δεν συνδέθηκε ποτέ με την πραγματικότητα, άρα παρέμεινε καθαρή από τριβές.
Η ψυχή δεν επινοεί μόνο τη μνήμη. Επινοεί και το αντίστροφο της μνήμης – το “τι θα μπορούσε να έχει συμβεί”. Αυτή η περιοχή είναι πυκνή σε επιθυμίες και απογοητεύσεις. Όμως για να υπάρξει συμφιλίωση με το παρόν, χρειάζεται μια επαναξιολόγηση αυτών των μη-ζωών – όχι με όρους επιθυμίας, αλλά με όρους πραγματικότητας.
Η αποφυγή ως έκφραση εσωτερικής σοφίας
Υπάρχει η τάση να εκλαμβάνεται η μη-επιλογή ως αδυναμία, ως αποτυχία δράσης ή έλλειψη θάρρους. Η κυρίαρχη πολιτισμική αφήγηση προτάσσει την τόλμη, την επέκταση, την κατάκτηση ως δείκτες ωρίμανσης. Όμως δεν είναι όλες οι παύσεις ένδειξη ατολμίας, ούτε όλες οι απορρίψεις είναι φόβος.
Advertisment
Η εσωτερική σοφία δεν εκδηλώνεται πάντα με λόγια ή αποφάσεις. Συχνά λειτουργεί ως διαισθητική απομάκρυνση από αυτό που δεν ταιριάζει, από εσωτερική αναγνώριση πριν ακόμη αυτή διατυπωθεί συνειδητά. Μια σχέση δεν ξεκινά. Ένας ρόλος εγκαταλείπεται. Ένα περιβάλλον απομακρύνεται. Εκείνη τη στιγμή, μπορεί να μην μοιάζει καθοριστικό. Αργότερα όμως, αυτές οι απομακρύνσεις διακρίνονται ως σημεία κατεύθυνσης.
Η ψυχική αυτορρύθμιση δεν βασίζεται πάντα στη συνείδηση. Ο άνθρωπος προσανατολίζεται διαρκώς — ακόμη και χωρίς πλήρη ερμηνεία. Ειδικά σε περιόδους κρίσης, εσωτερικής ασάφειας ή μετάβασης, η επιλογή να μη γίνει κάτι μπορεί να λειτουργήσει ως καταφύγιο.
Η μη-επιλογή είναι συχνά μια ενεργή πράξη προστασίας – ιδιαίτερα σε συνθήκες όπου η πίεση να αποφασίσει κανείς είναι έντονη
«Δεν έγινε — και αυτό ήταν το δώρο.» – Cheryl Strayed
Δεν είναι κάθε “όχι” απώλεια. Ούτε κάθε “ναι” είναι πρόοδος. Πολλές φορές, το “όχι” είναι η πιο στοχευμένη απάντηση στις ανάγκες της στιγμής. Το να αποφύγει κανείς ένα κάλεσμα, έναν δρόμο, μια προοπτική, μπορεί να είναι ακριβώς αυτό που επέτρεψε την εσωτερική συνέχεια, τη διατήρηση της ακεραιότητας, την αποφυγή της φθοράς.
Η ευγνωμοσύνη ως αποτίμηση των αποφυγών
Η ευγνωμοσύνη ως ψυχική στάση έχει συνδεθεί, επιστημονικά και υπαρξιακά, με την ενδυνάμωση της ψυχικής ανθεκτικότητας, την αύξηση της συναισθηματικής ισορροπίας, αλλά και την εμβάθυνση της νοηματοδότησης της ζωής (Emmons & McCullough, 2003· Wood et al., 2010). Όταν όμως εφαρμόζεται όχι στα “δώρα” της ζωής, αλλά σε αυτά που δεν χρειάστηκε να συμβούν, αποκτά μια ακόμη πιο σύνθετη λειτουργία.
Η ευγνωμοσύνη για την αποφυγή – για την αστοχία που τελικά προστάτεψε, για τη μη-σχέση που διατήρησε ελευθερία, για την απουσία που δεν έγινε βάρος, είναι μια ώριμη μορφή συμφιλίωσης. Δεν θεμελιώνεται σε εξιδανίκευση. Προκύπτει από την αναγνώριση ότι η ζωή οργανώνεται όχι μόνο μέσα από το “ναι”, αλλά και μέσα από το “όχι”.
Η ιδέα της “ζωής που σώζει με την απουσία της” απαιτεί ένα είδος εσωτερικής σιγής. Δεν προβάλλεται εύκολα. Δεν προκαλεί ενθουσιασμό. Είναι όμως μορφή γνώσης: ότι δεν χρειάζεται να ζήσει κανείς όλες τις πιθανότητες. Ορισμένες διαδρομές δεν είναι για εμάς και αυτό δεν αποτελεί στέρηση, αλλά βαθιά ένδειξη ταύτισης με τον προσωπικό ρυθμό.
Η αναγνώριση των “σωτήριων αποφυγών” ανοίγει χώρο για μια ευγνωμοσύνη που δεν βασίζεται στην κατοχή, αλλά στην αποδέσμευση. Μια ευγνωμοσύνη που σταθεροποιεί, γιατί εκεί που δεν υπήρξε δράση υπήρξε κρίση· κι εκεί όπου δεν υπήρξε εμπειρία, υπήρξε προστασία.
«Η ζωή που δεν ζήσαμε είναι εξίσου δική μας. Και κάποιες φορές, το ότι δεν τη ζήσαμε υπήρξε η μεγαλύτερη προστασία.» – Adam Phillips
Πηγές
- Emmons, R. A., & McCullough, M. E. (2003). Counting Blessings Versus Burdens: An Experimental Investigation of Gratitude and Subjective Well-Being in Daily Life. Journal of Personality and Social Psychology, 84(2), 377–389.
- Wood, A. M., Froh, J. J., & Geraghty, A. W. A. (2010). Gratitude and well-being: A review and theoretical integration. Psychological Bulletin, 136(4), 635–669.
- Brown, B. (2010). The Gifts of Imperfection. Hazelden Publishing.
- Phillips, A. (2012). Missing Out: In Praise of the Unlived Life. Farrar, Straus and Giroux.
- Hollis, J. (2005). Finding Meaning in the Second Half of Life: How to Finally, Really Grow Up. Gotham Books.
