Σε υπαίθριες αγορές, παλαιοπωλεία ή ψηφιακές δημοπρασίες, εμφανίζονται συχνά κουτιά γεμάτα παλιές φωτογραφίες. Οι περισσότερες δεν έχουν περιγραφή, ούτε προφανή αξία. Κάποιες είναι φθαρμένες, άλλες καλά διατηρημένες. Άγνωστα πρόσωπα, συνηθισμένες σκηνές, βλέμματα που δεν συνοδεύονται από ονόματα.
Παρόλα αυτά, ορισμένες από αυτές τις φωτογραφίες τραβούν το ενδιαφέρον. Όχι για τεχνικούς λόγους, ούτε για συλλεκτική σπανιότητα. Τραβούν γιατί προκαλούν ένα αίσθημα. Κάτι στο κάδρο, στο φως ή στην έκφραση δημιουργεί την ανάγκη να κρατηθούν, να ενταχθούν σε μια νέα προσωπική συλλογή.
Advertisment
Το φαινόμενο αυτό, η συλλογή φωτογραφιών αγνώστων, δείχνει μια πτυχή της ανθρώπινης ψυχολογίας που συνδέεται με τη μνήμη, το συναίσθημα και την ανάγκη για σύνδεση.
Το συναίσθημα ως κίνητρο συλλογής
Η επιλογή φωτογραφιών συχνά καθοδηγείται από έναν αδιόρατο εσωτερικό συντονισμό. Μια έκφραση, ένα φως, μια σκηνή μπορεί να κινητοποιήσει ισχυρά συναισθήματα. Η νευροεπιστήμη της μνήμης έχει δείξει πως οι συναισθηματικά φορτισμένες εμπειρίες ενισχύουν την εδραίωσή τους στον εγκέφαλο. Ο Larry Cahill και ο James McGaugh κατέδειξαν πως η αμυγδαλή, κέντρο επεξεργασίας του συναισθήματος, ενισχύει την αποθήκευση αναμνήσεων μέσω της συνεργασίας με τον ιππόκαμπο, υπεύθυνο για τη χωρική και επεισοδιακή μνήμη (McGaugh, 2004).
Επομένως, μια εικόνα μπορεί να ενεργοποιήσει προηγούμενες καταγεγραμμένες εμπειρίες ή φαντασιακές αφηγήσεις που έχουν συναισθηματικό βάρος. Ο συλλέκτης ανταποκρίνεται όχι απλώς στην εικόνα, αλλά στην αναπαράσταση ενός εσωτερικού βιώματος.
Advertisment
Η φωτογραφία ως μεταβατικό αντικείμενο
Η φωτογραφία, ειδικά όταν προέρχεται από κάποιο άγνωστο πλαίσιο, αποκτά λειτουργία που θυμίζει το «μεταβατικό αντικείμενο» του Donald Winnicott (1953). Πρόκειται για αντικείμενα που γεφυρώνουν τον εσωτερικό κόσμο και την εξωτερική πραγματικότητα. Η φωτογραφία, όταν ενταχθεί σε συλλογή, μετατρέπεται από αντικείμενο παρατήρησης σε μέσο συναισθηματικής επεξεργασίας. Το βλέμμα ενός αγνώστου γίνεται καθρέφτης μιας προσωπικής απουσίας, μιας μνήμης που διαμορφώνεται εκ των υστέρων.
Μέσα από αυτή τη διαδικασία, ενεργοποιείται ένας τύπος προβολής: η εσωτερική εμπειρία τοποθετείται πάνω στην εικόνα. Όπως έχει επισημάνει η θεωρία της κατασκευής μνήμης (Bartlett, 1932), οι αναμνήσεις δεν αποτελούν παθητική αναπαραγωγή, αλλά ανακατασκευάζονται βάσει τρεχουσών αναγκών, επιθυμιών και διαθέσεων.
Η ταυτότητα μέσα από ξένα βλέμματα
Η επιλογή φωτογραφιών χωρίς προσωπική σχέση με τα εικονιζόμενα πρόσωπα υποδηλώνει μια πιο σύνθετη διεργασία διαμόρφωσης ταυτότητας. Η αυτοβιογραφική μνήμη, όπως έχει αναλυθεί από τους Conway & Pleydell-Pearce (2000), λειτουργεί ως πυλώνας συγκρότησης της προσωπικής ταυτότητας. Κάθε ανάμνηση που ανασύρεται, κάθε εικόνα που ενσωματώνεται στο αφήγημα του εαυτού, ενισχύει την αίσθηση της συνέχειας στο χρόνο.
Συλλέγοντας φωτογραφίες άγνωστων ανθρώπων, δημιουργείται μια «δανεική» μνήμη — μια εμπειρία που μοιάζει οικεία, ακόμη κι αν δεν βιώθηκε άμεσα. Αυτή η πρακτική συνδέεται με την κατασκευασμένη νοσταλγία, έναν όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την επιθυμία σύνδεσης με ένα παρελθόν που φαντάζει εσωτερικά αληθινό, ανεξαρτήτως αντικειμενικής σχέσης.
Η κοινωνική λειτουργία της συλλογής
Από κοινωνιολογική σκοπιά, η συλλογή φωτογραφιών λειτουργεί ως πράξη αντίστασης απέναντι στην αποσπασματικότητα της σύγχρονης ζωής. Ο Pierre Nora εισήγαγε την έννοια των lieux de mémoire — των “τόπων μνήμης” — προκειμένου να περιγράψει αντικείμενα, τελετουργίες και εικόνες που διατηρούν την ιστορική μνήμη όταν η ζωντανή παράδοση αποδυναμώνεται (Nora, 1989).
Η φωτογραφία, ως «τόπος μνήμης», φέρει το βάρος της διατήρησης μιας συνέχειας. Όταν εντάσσεται σε συλλογή, γίνεται φορέας μιας ιδιωτικής ιστορίας που αντιστέκεται στη λήθη. Ένα άλμπουμ, ακόμη και χωρίς λεζάντες, λειτουργεί ως προσωπικό αρχείο συναισθημάτων και υπαινιγμών.
Η επιστήμη της συναισθηματικής απόφασης
Η επιλογή μιας φωτογραφίας, όταν βασίζεται στο συναίσθημα και όχι στην πληροφορία, αποκαλύπτει την αλληλεπίδραση γνωστικών και συναισθηματικών διεργασιών. Ο Antonio Damasio, μέσα από τη θεωρία του somatic marker hypothesis, εξηγεί πώς σωματικές και συναισθηματικές αποκρίσεις καθοδηγούν αποφάσεις (Damasio, 1994). Ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί ενδείξεις από το σώμα και το συναίσθημα για να αποδώσει αξία σε κάθε επιλογή.
Μια φωτογραφία που μας προκαλεί συγκίνηση, ενδέχεται να αποτυπώνει κάτι πολύτιμο. Η επιλογή της δεν τεκμηριώνεται λογικά, αλλά βασίζεται σε συναισθηματικό βάθος.
Η νοσταλγία ως θεραπευτικός μηχανισμός
Σύγχρονες μελέτες αναδεικνύουν τη νοσταλγία όχι ως εμπόδιο στην ψυχολογική ευημερία, αλλά ως σημαντικό πόρο. Ο Constantine Sedikides και η ερευνητική του ομάδα έχουν δείξει πως η νοσταλγία ενισχύει την αίσθηση σκοπού, την αυτοεκτίμηση και την κοινωνική σύνδεση (Sedikides et al., 2008). Η φωτογραφική συλλογή ενσωματώνει αυτά τα στοιχεία. Προσφέρει χώρο εσωτερικής επεξεργασίας, προσωπικής αφήγησης και συμβολικής επανένωσης με πλευρές του εαυτού.
Η πράξη της φωτογραφικής συλλογής ξεπερνά τα όρια της καταγραφής ή της αισθητικής απόλαυσης. Μέσα της ενοικεί η ανάγκη για συναισθηματική μνήμη, για αφήγηση, για διατήρηση. Η καρδιά θυμάται όχι με λογικές δομές, αλλά με βάθος και εύρος. Η φωτογραφία, αποκαλύπτει ό,τι δεν ειπώθηκε, ό,τι βιώθηκε πέρα από τις λέξεις. Σε κάθε εικόνα κατοικεί μια ιστορία. Όχι μόνο του εικονιζόμενου, αλλά κι εκείνου που την επέλεξε.
Οι φωτογραφίες είναι σαν καθρέφτες με μνήμη. Δεν αντανακλούν μόνο, θυμούνται.
Πηγές
- McGaugh, J. L. (2004). The amygdala modulates the consolidation of memories of emotionally arousing experiences. Annual Review of Neuroscience.
- Damasio, A. (1994). Descartes’ Error: Emotion, Reason, and the Human Brain.
- Bartlett, F. C. (1932). Remembering: A Study in Experimental and Social Psychology.
- Sedikides, C., Wildschut, T., Arndt, J., & Routledge, C. (2008). Nostalgia: Past, Present, and Future. Current Directions in Psychological Science.
- Conway, M. A., & Pleydell-Pearce, C. W. (2000). The construction of autobiographical memories in the self-memory system. Psychological Review.
- Nora, P. (1989). Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire. Representations.
- Winnicott, D. W. (1953). Transitional Objects and Transitional Phenomena. International Journal of Psycho-Analysis.

