Τι θα γινόταν αν σας έλεγαν ότι η ενσυναίσθηση – αυτή η θεμελιώδης ανθρώπινη ικανότητα να νιώθεις τον άλλον, δεν είναι σταθερή αλλά μεταβαλλόμενη; Κι ότι, όπως ένας μυς, δυναμώνει μέσα από εξάσκηση;
Η ενσυναίσθηση για πολλά χρόνια θεωρήθηκε περισσότερο ως χαρακτηριστικό προσωπικότητας – μια έμφυτη προδιάθεση. Άλλοι γεννιούνται πιο συμπονετικοί, άλλοι πιο κλειστοί, πιο «λογικοί», πιο σκεπτικιστές. Αυτή η εικόνα έχει περάσει στην κουλτούρα μας μέσα από παροιμίες, στερεότυπα και ακόμα και στις ψυχολογικές θεωρίες τύπου (π.χ. MBTI, Big Five), όπου η “συμπόνια” καταγράφεται ως χαρακτηριστικό που έχεις ή δεν έχεις.
Advertisment
Όμως τις τελευταίες δύο δεκαετίες, η επιστήμη δείχνει ότι η ενσυναίσθηση είναι κάτι πολύ περισσότερο από “χαρακτηριστικό”. Είναι μια δεξιότητα — και μάλιστα μια δεξιότητα που μπορεί να καλλιεργηθεί, να εξασκηθεί, να δυναμώσει ή να ατροφήσει ανάλογα με το πώς ζούμε και με ποιους συναναστρεφόμαστε.
Στο πανεπιστήμιο του Stanford, η κοινωνική ψυχολόγος Jamil Zaki έχει αφιερώσει την καριέρα της στην ιδέα ότι η ενσυναίσθηση είναι όχι μόνο μεταβλητή, αλλά και προσαρμοστική. Όπως έδειξε στο βιβλίο της The War for Kindness, μπορούμε να «ξαναεκπαιδεύσουμε» τον εγκέφαλο να νοιάζεται περισσότερο. Και αυτό έχει απρόβλεπτες συνέπειες — όχι μόνο για τις σχέσεις μας, αλλά και για τη δημόσια σφαίρα, την πολιτική, την εκπαίδευση και την ψυχική υγεία.
Ενσυναίσθηση και εγκέφαλος: Τι μας λέει η νευροεπιστήμη;
Η θεωρία της νευροπλαστικότητας – η ικανότητα του εγκεφάλου να αναδιοργανώνεται – έχει φέρει επανάσταση στην κατανόησή μας για τη μάθηση. Δεν μαθαίνουμε μόνο ξένες γλώσσες ή μουσικά όργανα. Μαθαίνουμε και συναισθήματα.
Advertisment
Μελέτες έχουν δείξει ότι περιοχές του εγκεφάλου όπως ο πρόσθιος φλοιός του προσαγωγίου (anterior cingulate cortex) και η νήσος (insula), που σχετίζονται με την επεξεργασία συναισθημάτων και την κοινωνική κατανόηση, ενεργοποιούνται περισσότερο σε άτομα που έχουν εξασκηθεί σε πρακτικές ενσυναίσθησης.
Ο διαλογισμός συμπόνιας (“compassion meditation”) — μια πρακτική που έχει ρίζες στον βουδισμό αλλά εφαρμόζεται πλέον παγκοσμίως — έχει αποδειχθεί ότι ενισχύει τη λειτουργικότητα αυτών των περιοχών. Στη μελέτη του Davidson και των συνεργατών του (2008), βρέθηκε ότι ακόμη και λίγες εβδομάδες εξάσκησης οδηγούν σε μετρήσιμες νευρολογικές αλλαγές.
Η ενσυναίσθηση δηλαδή δεν είναι μια αφηρημένη αρετή, αλλά κυριολεκτικά, μια νευρωνική λειτουργία – που μπορεί να ενισχυθεί όπως ενισχύουμε τη μνήμη ή την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων.
Οι μορφές της ενσυναίσθησης: Πέρα από το «νιώθω τι νιώθεις»
Η ενσυναίσθηση δεν είναι μονοδιάστατη. Σύμφωνα με την επιστημονική βιβλιογραφία, διακρίνουμε τουλάχιστον τρεις βασικές μορφές:
- Συναισθηματική ενσυναίσθηση: όταν “συμμεριζόμαστε” ή “αντανακλούμε” το συναίσθημα του άλλου (π.χ. νιώθουμε λύπη όταν ο άλλος κλαίει).
- Γνωστική ενσυναίσθηση: όταν κατανοούμε διανοητικά την ψυχολογική κατάσταση του άλλου, ακόμα κι αν δεν τη συμμεριζόμαστε.
- Συμπονετική ενσυναίσθηση: όταν όχι μόνο κατανοούμε και νιώθουμε, αλλά θέλουμε να βοηθήσουμε ενεργά.
Η εκπαίδευση της ενσυναίσθησης δεν σημαίνει να νιώθουμε πάντα τα συναισθήματα των άλλων (κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε εξουθένωση). Αντίθετα, σημαίνει να έχουμε την ευελιξία να επιλέγουμε την κατάλληλη μορφή ενσυναίσθησης, ανάλογα με τη στιγμή.
Η ενσυναίσθηση στη λογοτεχνία και την τέχνη
Πολλοί δεν το υποψιάζονται, αλλά η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης περνά μέσα από την τέχνη και ειδικά τη λογοτεχνία. Η ανάγνωση μυθιστορημάτων χαρακτήρων (character-driven fiction), όπως έδειξαν οι Kidd & Castano (2013), ενισχύει την “θεωρία του νου” – την ικανότητα να καταλαβαίνουμε την οπτική άλλων ανθρώπων.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή όταν “μπαίνουμε” σε έναν χαρακτήρα, ακολουθούμε τις σκέψεις, τα διλήμματα, τις συναισθηματικές του καμπές. Το μυαλό μας κάνει προσομοίωση μιας ξένης ζωής και αυτό ενδυναμώνει το νευρικό μας σύστημα σε επίπεδα που δεν φανταζόμαστε.
Η ενσυναίσθηση στο εκπαιδευτικό και επαγγελματικό πλαίσιο
Η διδασκαλία της ενσυναίσθησης στα σχολεία είναι μια ριζοσπαστική αλλά αποδεδειγμένα αποτελεσματική ιδέα. Το πρόγραμμα Roots of Empathy που εφαρμόζεται στον Καναδά και αλλού, φέρνει στην τάξη ένα βρέφος με τον γονέα του, ώστε τα παιδιά να παρατηρούν και να μαθαίνουν από τις αντιδράσεις του. Αποτέλεσμα; Σημαντική μείωση επιθετικότητας και ενίσχυση της κοινωνικής συνείδησης.
Αλλά και στο επαγγελματικό περιβάλλον, η ενσυναίσθηση προβλέπει την αποτελεσματικότητα. Οι ηγέτες με υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη (EQ) καταφέρνουν να εμπνέουν, να προλαβαίνουν συγκρούσεις και να διαχειρίζονται ανθρώπινα τις δυσκολίες. Σε ιατρικά επαγγέλματα για παράδειγμα, η ενσυναίσθηση των γιατρών σχετίζεται με υψηλότερη ικανοποίηση των ασθενών, λιγότερα λάθη και λιγότερη επαγγελματική εξουθένωση.
Τι σκοτώνει την ενσυναίσθηση;
Είναι εύκολο να πούμε “ας είμαστε όλοι πιο συμπονετικοί”, αλλά η αλήθεια είναι σύνθετη. Ζούμε σε μια εποχή συναισθηματικής κόπωσης. Η έκθεση σε συνεχείς εικόνες πόνου (μέσα από ειδήσεις, social media, παγκόσμιες κρίσεις) μπορεί να οδηγήσει σε αυτό που οι ειδικοί ονομάζουν “empathy fatigue” – όταν απλά δεν αντέχεις να νοιαστείς άλλο.
Παράλληλα, τα κοινωνικά φίλτρα — φυλή, φύλο, κοινωνική τάξη — λειτουργούν σαν εμπόδια. Μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι δείχνουν λιγότερη ενσυναίσθηση σε μέλη άλλων ομάδων. Αυτό λέγεται “ενδοομαδική μεροληψία” (ingroup bias) και έχει βαθιές ρίζες στην εξελικτική ψυχολογία. Το καλό νέο είναι πως, όπως δείχνουν παρεμβάσεις τύπου perspective-taking, αυτή η μεροληψία μπορεί να μειωθεί με εκπαίδευση.
Μπορούμε να χτίσουμε έναν πολιτισμό ενσυναίσθησης;
Η ενσυναίσθηση είναι δεξιότητα, που διαμορφώνεται μέσα από το πού κοιτάμε, πώς ακούμε και τι επιλέγουμε να προσέξουμε. Δεν λύνει τα προβλήματα του κόσμου, αλλά αλλάζει το έδαφος πάνω στο οποίο προσπαθούμε να τα λύσουμε. Χτίζει χώρο για κατανόηση, αποτρέπει συγκρούσεις πριν πάρουν έκταση, κάνει τη συνύπαρξη δυνατή ακόμη και μέσα στη διαφωνία.
Δεν είναι συμπλήρωμα της ηθικής· είναι προϋπόθεσή της. Όπως σημειώνει ο φιλόσοφος Jesse Prinz:
“Η ενσυναίσθηση δεν είναι από μόνη της ηθική, αλλά χωρίς αυτήν η ηθική δεν μπορεί να εφαρμοστεί.”
Αν επιδιώκουμε έναν κόσμο πιο λειτουργικό, πιο δίκαιο και λιγότερο κυνικό, η ενσυναίσθηση είναι εργαλείο.
Πηγές & Βιβλιογραφία
- Zaki, J. (2019). The War for Kindness: Building Empathy in a Fractured World. Crown Publishing Group.
- Lutz, A., Brefczynski-Lewis, J., Johnstone, T., & Davidson, R. J. (2008). Regulation of the Neural Circuitry of Emotion by Compassion Meditation: Effects of Meditative Expertise. PLoS ONE, 3(3), e1897.
- Kidd, D. C., & Castano, E. (2013). Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind. Science, 342(6156), 377–380.
- Konrath, S. H., O’Brien, E. H., & Hsing, C. (2011). Changes in Dispositional Empathy in American College Students Over Time: A Meta-Analysis. Personality and Social Psychology Review, 15(2), 180–198.
- Schonert-Reichl, K. A., Smith, V., Zaidman-Zait, A., & Hertzman, C. (2012). Promoting Children’s Prosocial Behaviors in School: Impact of the “Roots of Empathy” Program on the Social and Emotional Competence of School-Aged Children. School Mental Health, 4(1), 1–21.
- Decety, J., & Cowell, J. M. (2014). The complex relation between morality and empathy. Trends in Cognitive Sciences, 18(7), 337–339.
