Νοσταλγία για όσα δεν ζήσαμε

50+1 χρόνια μετά τη «γέννηση» του ΠΑΣΟΚ, η «θαρραλέα και φωτισμένη νεολαία», την οποία τότε ο Ανδρέας Παπανδρέου καλούσε στη διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη του 1974 να τονώσει τη «μάχη για τον σοσιαλισμό», διανύει πλέον την έβδομη ή την όγδοη δεκαετία του βίου της. Το ΠΑΣΟΚ, όμως, τρεις γενιές μετά, σαν ποπ σύμβολο, αλλά και ως κόμμα «εν ενεργεία» που αναπλάθεται ταυτοτικά αναζητώντας πρωταγωνιστική θέση στο πολιτικό σύστημα, «είναι εδώ».

Και ευλόγως τίθεται το ερώτημα: Τι είναι «ΠΑΣΟΚ» για τους εκπροσώπους της Gen Z; Για τη νεολαία εκείνη που δεν έζησε το «παλιό ΠΑΣΟΚ το ορθόδοξο» και που μεγάλωσε βλέποντας τον πράσινο ήλιο να δύει στα χαλάσματα της οικονομικής κρίσης για τη γενιά που πολιτικοποιείται, (;) μέσω του TikTok και που μοιάζει να «διαβάζει» την πραγματικότητα απαλλαγμένη από τα παραδοσιακά σχήματα της Μεταπολίτευσης;

Οικογενειακές ιστορίες

Ο Γιάννης Αλευράς, νομικός, 27 ετών, φέρει το ΠΑΣΟΚ στο όνομά του, παρότι, όπως λέει στην «Κ», το οικογενειακό του περιβάλλον δεν προσπάθησε να προκαταλάβει τις απόψεις του. Ο συνονόματος παππούς του Γιάννης Αλευράς (θείος του πατέρα του) υπήρξε βουλευτής της Ενωσης Κέντρου, ιδρυτικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, πρόεδρος της Βουλής και για χρόνια συνοδοιπόρος του Ανδρέα Παπανδρέου.

Εξω από την πολυκατοικία στην οδό Λευκωσίας, όπου βρισκόταν το διαμέρισμά του, συναντήσαμε τον νεαρό Γιάννη Αλευρά για να μιλήσουμε για τις δικές του «πασοκικές» εμπειρίες. Αυτό το διαμέρισμα, ένα τριάρι του τρίτου ορόφου, όπου ο παππούς του διέμενε από τη δεκαετία του 1960, γέμιζε συχνά από κορυφαίες πολιτικές προσωπικότητες. Εκεί τον επισκεπτόταν ο Ανδρέας Παπανδρέου κάθε Αγιαννιού για να του ευχηθεί, εκεί επέλεξε να παραμείνει το 1985 όταν για λίγες ημέρες διετέλεσε προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Παρά το βαρύ οικογενειακό φορτίο, μέχρι και την εφηβεία, ο Γιάννης Αλευράς δεν είχε ιδιαίτερες πολιτικές παραστάσεις – ούτε από τον πατέρα του Νάσο Αλευρά, που κι αυτός είχε διατελέσει βουλευτής του ΠΑΣΟΚ. Μεγαλώνοντας κι ενώ η κρίση και τα μνημόνια αναδιέτασσαν το πολιτικό και κοινωνικό μωσαϊκό, εκείνος έβλεπε το ΠΑΣΟΚ να αντιμετωπίζεται με «θυμό και επιθετικότητα» και με τα χρόνια να «ταυτίζεται με το δυσάρεστο χθες της οικονομικής χρεοκοπίας».

Τη σύγκρουση του «ένδοξου» ΠΑΣΟΚ, του «οικογενειακού» κόμματος – εγγυητή, με το «κόμμα που έφερε το μνημόνιο» θα βίωνε ως παιδάκι η Αριστέα Ευαγγελίδου, δευτεροετής φοιτήτρια Πολιτικών Επιστημών στο ΑΠΘ, αλλά και μέλος της ιστορικής ΠΑΣΠ – της φοιτητικής παράταξης του ΠΑΣΟΚ. Η ίδια, μιλώντας στην «Κ» λέει ότι οι πρώτες αναμνήσεις της σχετίζονται με την οικονομική κρίση, την πτώση του ΠΑΣΟΚ, τη φιγούρα του Γιώργου Παπανδρέου και κατόπιν της αείμνηστης Φώφης Γεννηματά. Οταν ήρθε το μνημόνιο, «υπαρξιακά» ερωτήματα έκαναν την εμφάνισή τους στην «παραδοσιακά δημοκρατική οικογένειά» της. «Και τώρα τι; Θα στηρίξουμε; Θα μείνουμε πιστοί στην ιδεολογία μας, ενώ αυτή δεν εκπροσωπείται από το κόμμα μας;», ανακαλεί τους προβληματισμούς των γονιών της.

Ποπ κουλτούρα

Κι αν η Gen Z έχει πρώτη «πασοκική» ανάμνηση τις –δυσμενείς– αρχές των ’10s, η «πράσινη έκρηξη» που θα κλιμακωνόταν σταδιακά μέσα στα χρόνια των μνημονίων δεν θα αφορούσε το αποδυναμωμένο πια κόμμα, αλλά την ποπ αναβίωση της «χρυσής» περιόδου των ’80s και των ’90s.

Ο Χρήστος Μαλέσκος, 26 ετών, δικαστικός υπάλληλος και κάτοικος Πρέβεζας, που από παιδί ανατρέχει στον ελεύθερο χρόνο του στην ιστορία του ΠΑΣΟΚ, θεωρεί ότι σε μια περίοδο λιτότητας, η μνήμη ενός «αισιόδοξου παρελθόντος» κινητοποίησε διαγενεακά το νοσταλγικό αισθητήριο μερίδας της κοινωνίας. «Στο μυαλό της Gen Z, ΠΑΣΟΚ είναι τα μεγάλα έργα, το μετρό, οι Ολυμπιακοί Αγώνες, η είσοδος στο ευρώ και οι μεγάλες αθλητικές επιτυχίες, οι ξέγνοιαστες διακοπές με παγωτό στα 50 λεπτά, πίτα γύρο ενάμιση ευρώ και φθηνή βενζίνη στο καινούργιο οικογενειακό αυτοκίνητο». Η 19χρονη Αριστέα φαίνεται πως συμφωνεί. «Η οικονομική ανάπτυξη της περιόδου του ΠΑΣΟΚ συνδέεται με μια θετική ανάμνηση. Χωρίς βέβαια να παραβλέπουμε τα σκάνδαλα», παρατηρεί και μας λέει χιουμοριστικά: «Ακόμη και σήμερα βλέπουμε τα πράσινα κατοστάευρα και λέμε “το ΠΑΣΟΚ κυβερνά”».

Στο μυαλό της Gen Z, ΠΑΣΟΚ είναι τα μεγάλα έργα, το μετρό, οι Ολυμπιακοί Αγώνες, η είσοδος στο ευρώ και οι μεγάλες αθλητικές επιτυχίες, οι ξέγνοιαστες διακοπές με παγωτό στα 50 λεπτά και φθηνή βενζίνη στο καινούργιο οικογενειακό αυτοκίνητο. -Χρήστος Μαλέσκος 26 ετών, Πρέβεζα

Μάλλον καυστικά επιλέγει να απαντήσει στο ερώτημα «γιατί γελάμε ακόμη με μιμίδια για το ΠΑΣΟΚ» η νέα κωμικός Ελένη Σουπίδου. «Για τον ίδιο λόγο που γελάμε και με τον ΣΥΡΙΖΑ», παρατηρεί αρχικά, ενδεχομένως βάζοντας στο ίδιο «καζάνι» τα δύο κόμματα ως όψεις μιας διαψευσμένης «αριστερής προσδοκίας» – και συνεχίζει με την ίδια διάθεση: «Η πολιτική δράση αυτού του κόμματος ήταν έως έναν βαθμό προφητική – ιδίως για το πόσο ενέπνευσε μελλοντικούς κωμικούς (και μη) να του ασκήσουν μια μάλλον χαλαρή κριτική και να δουν τις καριέρες τους να εκτοξεύονται». Κατά την ίδια, σελίδες όπως το Luben καλλιέργησαν ένα κλίμα απενοχοποίησης για το ΠΑΣΟΚ, δίνοντας έμφαση στη χιουμοριστική ανάδειξη των «ένδοξων» ημερών του. Κάπως έτσι, όπως πιστεύει, δόθηκε προτεραιότητα αυστηρής κριτικής σε άλλα κόμματα «και το ΠΑΣΟΚ έμεινε ως το ευχάριστο διάλειμμά μας».

Τα σλόγκαν

Πέρα, όμως, από την ποπ – ελαφρά ερμηνεία της ιστορικής διαδρομής, υπάρχει και το σκέλος της πιο «πολιτικής» αποτίμησης. Ο Χρήστος Μαλέσκος ανατρέχει σε φράσεις που έχουν ριζώσει στη συλλογική μνήμη: «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο», «Βυθίσατε το Χόρα», «Δεν θα χαλάσουμε τα μπάνια του λαού». Οπως λέει, εκτός από μια δόση ειρωνείας που ενυπάρχει στις επικλήσεις αυτές, συναντάει κανείς και το συναίσθημα θαυμασμού – ειδικά προς έναν «χαρισματικό ηγέτη». Αλλωστε, κατά τον ίδιο, σε μια εποχή όπου «όλα τα κόμματα μοιάζουν ίδια», η επιστροφή στα σύμβολα ίσως να ανοίξει δρόμους σε μια διαδικασία επανεφεύρεσης πολιτικών ταυτοτήτων.

Η Αριστέα αναγνωρίζει, ανατρέχοντας και στην περίοδο των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης, ότι οι διαιρετικές τομές πια έχουν αλλάξει. «Το ΠΑΣΟΚ είναι ιστορία. Η ιστορία ενός κόμματος είναι και η ιστορία μιας χώρας από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία. Σημάδεψε τη σύγχρονη Ιστορία της Ελλάδας. Με θετικό ή με αρνητικό τρόπο. Σίγουρα τη μετεξέλιξε», καταλήγει.

Ο Γιάννης Αλευράς θεωρεί ότι το ΠΑΣΟΚ συνέβαλε στον εκδημοκρατισμό και τον εκσυγχρονισμό της χώρας, όμως πιστεύει ότι σαν πολιτικό υποκείμενο ανάγεται σήμερα περισσότερο στο πλαίσιο της νοσταλγίας. «Είναι σαν να κοιτάς τη φωτογραφία ενός παλιού καραβιού και να θυμάσαι μια παλιά ωραία εκδρομή, αλλά πια στο καράβι αυτό δεν ανεβαίνεις».

Από την πλευρά της η Ελένη Σουπίδου αναγνωρίζει μεν τομές στο κοινωνικό κράτος, που ενδεχομένως να ήταν προωθητικές για την εποχή τους, δεν παραβλέπει, όμως, να καταδείξει το πλέγμα των πελατειακών σχέσεων που διαχύθηκε στην ελληνική κοινωνία, το οποίο, όπως λέει, λειτούργησε ως μηχανισμός «ματαίωσης για την εξέλιξη» ορισμένων κοινωνικών ομάδων. «Τότε ίσως αυτή η επιλογή να ήταν ελπιδοφόρα και ανακουφιστική. Με την ψευδαίσθηση, πάντα, ότι το κράτος φροντίζει για την ευημερία μας».

«Αδειο κέλυφος»

Κι αν οι Zoomers αναζητούν τις δικές τους ερμηνείες για το «φαινόμενο ΠΑΣΟΚ» –αποστασιοποιημένοι συχνά από την πραγματική ιστορική μελέτη–, παραμένει ανοιχτό το ερώτημα: Γιατί μια γενιά που έζησε αυτό το φαινόμενο στην παρακμή του ανατρέχει σε αυτό; Ο Στάθης Καλύβας, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, χαρακτηρίζει τις επικλήσεις στο πασοκικό παρελθόν ως «άδειο κέλυφος» πάνω στο οποίο μπορεί κανείς να προβάλει προσεγγίσεις, είτε ειρωνικές είτε νοσταλγικές. «Η σχέση, όμως, ανάμεσα στην ειρωνική επίκληση και την ταύτιση έχει μεγάλο χάσμα», συμπληρώνει. Το τι μένει, σύμφωνα με τον κ. Καλύβα, από αυτές τις επικλήσεις παραμένει ρευστό και ασαφές.

Από την πλευρά του, ο Βασίλης Βαμβακάς, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ, εντοπίζει «μια μορφή αναστοχαστικής νοσταλγίας» στις ποπ αναφορές της Gen Z στο ΠΑΣΟΚ. Οπως εξηγεί στην «Κ», υπάρχει μια διπλή όψη: από τη μια εξιδανίκευση μιας δήθεν «παραδεισένιας εποχής ευημερίας», από την άλλη έμμεση κριτική σε αυτή την εποχή, με την Gen Z, εν τέλει διά της αποδόμησης, να αναζητάει μάλλον μια μορφή ρεαλισμού και όχι μια κάποια απόλυτη ιδεαλιστική φαντασίωση.

Και ως προς το σημερινό ΠΑΣΟΚ; Μπορεί να κεφαλαιοποιήσει την ετερόκλητη παρακαταθήκη του και την απήχησή της στη νέα γενιά; «Η βασική αναφορά των νεοτέρων –που προκύπτει κυρίως μέσα από το Ιντερνετ– δεν έχει αξιοποιηθεί ιδιαίτερα από το κομματικό ΠΑΣΟΚ», απαντάει ο κ. Βαμβακάς, με τον ίδιο να θεωρεί ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως εργαλείο, με την προϋπόθεση βέβαια να υπήρχαν έξυπνες ιδέες. Η απλοϊκή αναζήτηση ενός «εξιδανικευμένου παρελθόντος» δεν αρκεί, γι’ αυτό, όπως λέει χαρακτηριστικά, η Gen Z «δεν τσιμπάει», γεγονός που αποτυπώνεται και εκλογικά. «Το πολιτικό μπραντ σήμερα είναι πολύ ασθενές», σημειώνει ο κ. Καλύβας. Αλλωστε, όπως σχολιάζει, «οι ίδιοι που χρησιμοποιούν το ΠΑΣΟΚ ως meme κάνουν έναν κρίσιμο διαχωρισμό: αυτό ανάμεσα στο φαινόμενο των ’80s και σε ένα κόμμα του σήμερα», που φέρει απλώς το ίδιο όνομα.

Η βασική αναφορά των νεοτέρων –που προκύπτει κυρίως μέσα από το Ιντερνετ– δεν έχει αξιοποιηθεί ιδιαίτερα από το κομματικό ΠΑΣΟΚ. Η απλοϊκή αναζήτηση ενός «εξιδανικευμένου παρελθόντος» δεν αρκεί, γι’ αυτό η Gen Z «δεν τσιμπάει». -Βασίλης Βαμβακάς, αναπληρωτής καθηγητής ΑΠΘ