Το σύμπαν είναι ζωντανό;
Το ερώτημα αν το σύμπαν είναι ζωντανό, εμπεριέχει έναν βαθύ επιστημονικό και πνευματικό στοχασμό. Στην καρδιά του ερωτήματος αυτού συγκρούονται δύο κοσμοθεωρίες. H υλιστική αντίληψη ενός μηχανιστικού κόσμου και η οργανική αντίληψη ενός σύμπαντος εμποτισμένου με νόηση, δυναμισμό και πρόθεση. Η κβαντική φυσική, με τα παράδοξά της, ανατρέπει τις μηχανιστικές βεβαιότητες του 19ου αιώνα και ανοίγει ένα παράθυρο επανασύνδεσης με παλαιές, εσωτερικές κοσμολογίες, οι οποίες έβλεπαν το σύμπαν ως οντότητα με ψυχή, μνήμη και συνείδηση.
Advertisment
Η αρχαία ελληνική σκέψη, ιδιαίτερα η προσωκρατική φιλοσοφία, περιγράφει το σύμπαν όχι ως στατικό μηχανισμό, αλλά ως ζωντανή διαδικασία. Ο Ηράκλειτος, με τον λόγο και τη φωτιά ως καθολικές αρχές, παρουσίασε έναν κόσμο σε διαρκή ροή, μεταβολή και δημιουργία. Ο Αναξιμένης και ο Θαλής μιλούν για ψυχή μέσα στα πράγματα και αποδίδουν ζωή στον αέρα και στο ύδωρ αντίστοιχα. Αυτές οι ιδέες, απηχούν κοσμολογίες που βλέπουν τον κόσμο όχι μόνο ως σκηνή της ύπαρξης, αλλά ως πρωταγωνιστή με δυναμική εσωτερικότητα.
Στην Ανατολή, το Ταό της κινέζικης φιλοσοφίας ή η έννοια της Βεδάντα και του Μπραχμάν δεν διαχωρίζουν τον κόσμο από τη ζωντανή αρχή που τον διέπει. Η ουσία της πραγματικότητας εκλαμβάνεται ως ενεργός συνείδηση που εκδηλώνεται μέσα από την πολλαπλότητα των φαινομένων. Η ίδια ιδέα κυοφορείται και σε πνευματικά ρεύματα του Ερμητισμού, του Γνωστικισμού και της Καμπάλα, όπου το σύμπαν βιώνεται ως έμψυχο σύνολο.
Η κλασική φυσική του Νεύτωνα απέρριψε τέτοιες αντιλήψεις χάριν της ακρίβειας και του πειραματικού ελέγχου. Το σύμπαν μετατράπηκε σε τεράστιο ρολόι, χωρίς ψυχή, χωρίς πρόθεση. Η ανθρώπινη συνείδηση απομονώθηκε από το κοσμικό σύνολο. Όμως, η κβαντική μηχανική στον 20ό αιώνα αντέστρεψε αυτήν την κοσμοαντίληψη, αποκαλύπτοντας ένα σύμπαν όπου η πράξη της παρατήρησης συνδιαμορφώνει το αποτέλεσμα, η ύλη χάνει την αδιαίρετη υπόστασή της, και οι πιθανότητες υποκαθιστούν τη βεβαιότητα.
Advertisment
Το φαινόμενο της κατάρρευσης της κυματοσυνάρτησης υποδηλώνει ότι η ύλη δεν διαθέτει ορισμένες ιδιότητες μέχρι τη στιγμή που αυτές μετρώνται ή παρατηρούνται. Το ηλεκτρόνιο δεν κατέχει ταυτόχρονα καθορισμένη θέση και ταχύτητα, παρά μόνον ένα νέφος πιθανότητας. Η ίδια η παρουσία ενός συστήματος μέτρησης τροποποιεί την πορεία του μικρόκοσμου. Αυτή η ενσωμάτωση του παρατηρητή στην εξέλιξη του φαινομένου, αποκαλύπτει έναν κόσμο όπου το υποκείμενο και το αντικείμενο της γνώσης δεν χωρίζονται από αδιαπέραστα όρια.
Το πείραμα της διπλής σχισμής επιβεβαιώνει αυτήν την αλληλεπίδραση. Όταν ένα σωματίδιο παρατηρείται, συμπεριφέρεται ως σωματίδιο. Όταν δεν παρατηρείται, συμπεριφέρεται ως κύμα. Η συνείδηση φαίνεται να παίζει ρόλο στην ίδια τη φύση της πραγματικότητας. Κάποιοι φυσικοί, όπως ο Τζον Γουίλερ, πρότειναν το «συμμετοχικό σύμπαν», στο οποίο το παρελθόν και το παρόν συνυφαίνονται μέσω της πράξης της παρατήρησης. Η έννοια αυτή οδηγεί στην υπόθεση ότι η ίδια η πραγματικότητα αποκτά ύπαρξη μέσω της αλληλεπίδρασης με τη συνείδηση.
Η θεωρία των συστημάτων και η επιστήμη της πολυπλοκότητας εισφέρουν επίσης στοιχεία προς την κατεύθυνση ενός ζωντανού σύμπαντος. Οι μη γραμμικές δυναμικές, η αυτοοργάνωση και η ανάδυση νέων δομών μέσω αλληλεπίδρασης, καθιστούν τον κόσμο μη προβλέψιμο, δημιουργικό και ικανό να εξελίσσεται αυτενεργά. Το σύμπαν, επομένως, δεν αναπαριστά έναν παγωμένο μηχανισμό, αλλά ένα δίκτυο ζωντανών αλληλεπιδράσεων, εν δυνάμει δημιουργικών και νοημόνων.
Η βιολογία συμβαδίζει με αυτή τη μετατόπιση. Η ζωή δεν ορίζεται πλέον μόνον με βάση το DNA ή τις κυτταρικές δομές, αλλά και μέσα από πληροφοριακές διαδικασίες, ανατροφοδότηση και εσωτερική οργάνωση. Η έννοια της βιοκεντρικότητας επεκτείνει τα όρια της ζωής σε όλα τα επίπεδα της φύσης. Η ιδέα του σύμπαντος ως πληροφοριακού πεδίου, όπως προτείνει ο φυσικός Ντέιβιντ Μπομ, συμπίπτει με αρχαίες αντιλήψεις για μια «λεπτοφυή ουσία» που συνδέει τα πάντα.
Η θεωρία του ολογραφικού σύμπαντος, σύμφωνα με την οποία κάθε σημείο του χώρου περιέχει πληροφορία για το όλον, υπαινίσσεται ένα κοσμικό είδος μνήμης. Αυτή η μνήμη, δεν είναι απλώς αποθήκευση δεδομένων, αλλά δυναμική εγγραφή και ανατροφοδότηση, χαρακτηριστικά που απαντώνται σε έμβια συστήματα. Η ολογραφική υπόσταση του κόσμου προσεγγίζει τη σύλληψη της ψυχής ως σύμφυτης λειτουργίας της ίδιας της πραγματικότητας.
Η κοσμολογία σήμερα αναγνωρίζει ότι το σύμπαν εξελίσσεται, διαστέλλεται, παράγει νέες δομές και αναπτύσσει περίπλοκα μοτίβα. Οι γαλαξίες, τα άστρα, οι πλανήτες και τελικά η ζωή εμφανίζονται ως ενδογενείς εκδηλώσεις μιας δυναμικής διαδικασίας. Η δυνατότητα της ύπαρξης ζωής και συνείδησης προϋποθέτει εξαιρετική ακρίβεια στις θεμελιώδεις σταθερές του σύμπαντος. Αυτή η λεπτή ρύθμιση ενισχύει την ιδέα ενός σύμπαντος που δεν είναι τυχαίο, αλλά φέρει μέσα του τις δυνατότητες της ζωής ως προοπτική.
Η φιλοσοφία της διαδικασίας, όπως διαμορφώθηκε από τον Άλφρεντ Νορθ Γουάιτχεντ, προτείνει έναν κόσμο όπου η πραγματικότητα συντίθεται από γεγονότα και σχέσεις, και όχι από στατικές οντότητες. Η διαδικασία και η εμπειρία αποτελούν θεμελιώδεις μονάδες της ύπαρξης. Ο κόσμος βιώνεται ως μια διαρκής δημιουργία, όπου το παρελθόν ενσωματώνεται στο παρόν και η μελλοντική δυνατότητα σχηματίζεται μέσα από την πρόθεση και την επιλογή. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η συνείδηση δεν αποτελεί ιδιότητα μόνο των βιολογικών οργανισμών, αλλά χαρακτηριστικό κάθε επιπέδου της φύσης.
Η έννοια της παγκόσμιας συνείδησης βρίσκει έρεισμα και σε φαινόμενα όπως η σύμπτωση, η συγχρονικότητα και η συλλογική νόηση. Ο Κάρλ Γιουνγκ μίλησε για το συλλογικό ασυνείδητο, μια δεξαμενή συμβόλων και αρχετύπων κοινών σε όλη την ανθρωπότητα. Παρόμοια, ο Ρούπερτ Σέλντρεϊκ πρότεινε την ύπαρξη μορφογενετικών πεδίων, μέσα από τα οποία η φύση διατηρεί μνήμη και επιρροή. Αν το σύμπαν διαθέτει μηχανισμούς συλλογικής μνήμης και δημιουργικής αναπαραγωγής, τότε η ζωή ενυπάρχει όχι μόνο ως φαινόμενο, αλλά ως βασική ιδιότητα του κοσμικού φάσματος.
Η σύνθεση όλων αυτών των θεωρήσεων, επιστημονικών και φιλοσοφικών, οδηγεί στην αποδοχή του σύμπαντος ως ζωντανού οργανισμού. Η ζωή δεν αποτελεί εξαίρεση σε ένα άψυχο υπόβαθρο, αλλά συνέχεια μιας νοητικά δομημένης κοσμικής αρχής. Η ύπαρξη δεν διαχωρίζεται σε ύλη και πνεύμα, αλλά αναδύεται από μία κοινή πηγή που εκδηλώνεται σε διαφορετικά επίπεδα πολυπλοκότητας και αυτογνωσίας.
Η επιστήμη, η οποία κάποτε αποξένωσε τον άνθρωπο από το σύμπαν, καθίσταται πλέον το μέσο επανένωσης. Η παρατήρηση, η θεωρία, το πείραμα και η στοχαστική σύνθεση αποκαλύπτουν έναν κόσμο ανοιχτό, δημιουργικό και βαθύτατα συγγενικό με τη νοητική λειτουργία. Ο στοχασμός επί του ζωντανού σύμπαντος εδράζεται σε μια κοσμολογική πρόταση με επιστημονικά και εμπειρικά θεμέλια.
Η απάντηση στο αρχικό ερώτημα αποκρίνεται καταφατικά, ως καρπός πολυφωνικής παρατήρησης. Το σύμπαν είναι ζωντανό, διότι σκέφτεται, μετασχηματίζεται, διατηρεί μνήμη, παράγει ζωή και νοηματοδοτεί την ύπαρξη μέσα από κάθε του μορφή. Η αναγνώριση αυτής της πραγματικότητας επανατοποθετεί τον άνθρωπο όχι στην κορυφή μιας αλυσίδας, αλλά σε αρμονική σύνδεση με το Όλον. Έτσι, η επιστήμη γίνεται πάλι ιεροπραξία, η γνώση πράξη ενότητας, και το σύμπαν ένας διάλογος εν εξελίξει με το μυστήριο της ζωής.
Brhadaranyaka Upanishad: «Όπως είναι ο άνθρωπος, έτσι είναι και το Σύμπαν»
