Ιούδας Ισκαριώτης. Το όνομά του έγινε συνώνυμο της προδοσίας, του εσχάτου ηθικού παραπτώματος, του ανθρώπου που απαρνήθηκε το φως για τριάντα αργύρια. Κι όμως, η μορφή του Ιούδα δεν είναι μόνο θρησκευτική· είναι υπαρξιακή. Αντιπροσωπεύει κάτι πολύ βαθύτερο από μια ιστορική προδοσία. Είναι το αρχέτυπο του ανθρώπου που φέρει εντός του μια βαθιά εσωτερική σύγκρουση. Στην ψυχολογία του βάθους, ο Ιούδας δεν είναι ο «κακός άλλος», αλλά μια αντανάκλαση του διχασμένου εαυτού. Αυτού που αγαπά και προδίδει, που ελπίζει και απελπίζεται, που ακολουθεί το φως αλλά σκοντάφτει στο σκοτάδι του.
Η σκιά του Ιούδα
Ο Carl Jung εισήγαγε την έννοια της “σκιάς” ως το σύνολο των πτυχών του εαυτού που αρνούμαστε, απωθούμε ή δεν αντέχουμε να αντικρίσουμε. Ο Ιούδας είναι η προσωποποίηση αυτής της σκιάς. Είναι εκείνος που πρόδωσε μια πλευρά του εαυτού του που πίστευε, ακολούθησε και ίσως κάποτε αγάπησε. Το δράμα του Ιούδα είναι η τραγική πτώση του ανθρώπου που στάθηκε δίπλα στο φως και δεν μπόρεσε να το αντέξει.
Advertisment
Η πράξη της προδοσίας, σε αυτή την οπτική, δεν είναι απλώς πράξη ηθικής αδυναμίας· φανερώνει μια εσωτερική ρήξη. Ο Ιούδας δεν εμφανίζεται αποκλειστικά ως θύτης· αποκαλύπτεται ως εσωτερικά διαιρεμένος. Είναι το σύμβολο του ανθρώπου που δυσκολεύεται να συμφιλιώσει τα αντιμαχόμενα κομμάτια του εαυτού του – την πίστη που συνυπάρχει με την αμφιβολία, την ανάγκη για ανήκειν που συγκατοικεί με την επιθυμία για αυτονομία. Αυτή η διπλή κατεύθυνση τον καθιστά εσωτερικά ασυνεπή, και η προδοσία λειτουργεί σαν εκτόνωση μιας ψυχικής έντασης που δεν βρήκε άλλη έξοδο.
Η ενοχή και η αυτοκαταστροφή
Ο Ιούδας, σύμφωνα με το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, μετανιώνει για την πράξη του, επιστρέφει τα αργύρια και τελικά αυτοκτονεί. Στην ψυχαναλυτική ερμηνεία, η ενοχή που δεν μπορεί να μεταβολιστεί, να συγχωρεθεί, μετατρέπεται σε καταστροφική δύναμη. Ο Ιούδας δεν πέθανε εξαιτίας της προδοσίας, αλλά εξαιτίας της αδυναμίας του να συγχωρήσει τον εαυτό του.
Η Melanie Klein έχει μιλήσει για την ενοχή που πυροδοτεί εσωτερική επιθετικότητα, στραμμένη προς τον ίδιο τον εαυτό. Όταν ο άνθρωπος δεν αντέχει την επίγνωση του κακού που διέπραξε, καταφεύγει είτε σε πλήρη άρνηση είτε σε τιμωρητική αυτοκαταστροφή. Ο Ιούδας διαλέγει τη δεύτερη. Δεν δίνει στον εαυτό του την ευκαιρία να αναγεννηθεί μέσα από την ενοχή, να σταθεί απέναντί της με συμπόνια. Δεν επιτρέπει στην πράξη του να μετασχηματιστεί, ούτε στην ενοχή του να μεταβληθεί σε μάθηση. Η δυνατότητα της συγχώρεσης, που η ίδια η Ανάσταση προσφέρει, μένει ανεκμετάλλευτη.
Advertisment
Η προδοσία ως υπαρξιακή πράξη
Σύμφωνα με τον Freud, οι θρησκευτικές φιγούρες συχνά αντικατοπτρίζουν εσωτερικές, πατρικές ή αυθεντικές φιγούρες εξουσίας. Η προδοσία μπορεί, ψυχολογικά, να εκφράζει την ανάγκη του ανθρώπου να αποστασιοποιηθεί από την αυθεντία — ακόμη κι όταν αυτή προσωποποιεί το απόλυτο καλό. Ο Ιούδας ίσως να μην κινήθηκε από απληστία, αλλά από την ανάγκη να σπάσει τον δεσμό εξάρτησης. Μια επώδυνη, παραμορφωμένη κραυγή ανεξαρτησίας.
Στον Ιούδα βλέπουμε έναν άνθρωπο που δυσκολεύεται να αντέξει τη σταθερή του θέση ως μαθητής. Θέλει, ίσως, να προκαλέσει μια ρήξη, να επιβάλει ένα τέλος, να λειτουργήσει ως μοχλός αλλαγής — ακόμη κι αν αυτή είναι καταστροφική. Αναζητά ρόλο, πρωτοβουλία, επιρροή. Κι όταν η πράξη του φέρνει συνέπειες πέρα από τη δική του πρόβλεψη, καταρρέει. Δεν μπορεί να σταθεί μέσα στον κόσμο που ο ίδιος πυροδότησε.
Ο Ιούδας ως αντικείμενο προβολής
Η συλλογική μας ανάγκη να έχουμε έναν «προδότη» να κατηγορήσουμε, αντανακλά τον μηχανισμό της προβολής. Αποδίδουμε στους άλλους τα σκοτεινά στοιχεία που δυσκολευόμαστε να παραδεχτούμε στον εαυτό μας. Στη λαϊκή χριστιανική συνείδηση, ο Ιούδας λειτουργεί ως αποδιοπομπαίος τράγος. Η ύπαρξή του μας διευκολύνει, γιατί όσο υπάρχει εκείνος, εμείς μπορούμε να διατηρούμε την ταυτότητα του καλού μαθητή. Ακόμη κι αν εγκαταλείψαμε, ακόμη κι αν σιωπήσαμε.
Η ψυχανάλυση μας προσκαλεί να δούμε τον Ιούδα ως μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας — όχι κάτι απομακρυσμένο, αλλά κάτι που μας αφορά. Ο Ιούδας είναι η σκιά μας, ο εαυτός που αποτυγχάνει, που φοβάται, που αμφισβητεί, που προδίδει το νόημα και χάνει την πίστη. Και παραμένει, παρά ταύτα, μέρος του Όλου.
Προς την ενσωμάτωση της σκιάς
Η αληθινή ωρίμανση του ανθρώπου, σύμφωνα με την αναλυτική προσέγγιση, δεν περνά από την εξόντωση της σκιάς, αλλά από την ενσωμάτωσή της. Ο Ιούδας, ως αρχέτυπο, μας δείχνει πώς να μείνουμε παρόντες στη ρωγμή, πώς να αντιμετωπίσουμε την εσωτερική διάσπαση χωρίς να χαθούμε. Είναι ο καθρέφτης μας στις στιγμές που αποτυγχάνουμε να ανταποκριθούμε στο φως που ποθούμε.
Η τραγωδία του Ιούδα δεν εξαντλείται στην προδοσία. Βρίσκεται στην άρνησή του να σταθεί με ανοιχτά μάτια μπροστά στην ίδια του την ανθρώπινη φύση — εύθραυστη, αντιφατική, ελλιπή. Εκείνος λύγισε μπροστά στην πτώση του γιατί δεν άντεξε την αλήθεια της κι αυτή την αλήθεια είναι που καλούμαστε εμείς να αντέξουμε. Να παραμείνουμε παρόντες στη σύγκρουση, να μεταβολίσουμε την ενοχή, να κάνουμε χώρο για το ασυμβίβαστο μέσα μας, για να ζήσουμε μαζί του με επίγνωση. Μόνο τότε μπορεί να υπάρξει συμφιλίωση με τον αληθινό και ακέραιο μέσα στην ατέλειά του, εαυτό
Πηγές
- Carl Jung – Answer to Job, Psychological Aspects of the Trinity
- Sigmund Freud – Totem and Taboo, The Future of an Illusion
- Melanie Klein – Envy and Gratitude
- James Hollis – The Middle Passage
- Karen Armstrong – The Case for God
- Ευστάθιος Γκουτζιαμάνης – Ψυχανάλυση και Θρησκεία
