Ο άνθρωπος διαφέρει από το ζώο όχι μόνο στη λογική και στη γλώσσα, αλλά και σε κάτι πιο λεπτό: στην ανάγκη του περιττού. Δεν μας αρκεί να καλύψουμε το φαγητό, το νερό και την ασφάλεια. Θέλουμε και το τραγούδι, την τέχνη, το χιούμορ, το στολίδι. Όσα δεν είναι απολύτως αναγκαία για την επιβίωση, αλλά είναι απαραίτητα για να νιώσουμε ανθρώπινοι.
Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικόν ζῷον», αλλά είναι και «ποιητικόν»: δημιουργεί, φαντάζεται, παίζει. Η ανάγκη αυτή για το περιττό είναι που μάς έβγαλε από το επίπεδο της επιβίωσης και μας οδήγησε στον πολιτισμό. Αν αναλογιστούμε ότι οι πρώτες κοινότητες σχηματίστηκαν όχι μόνο για το μοίρασμα της τροφής αλλά και για την αφήγηση ιστοριών και την τέλεση τελετουργιών, τότε αντιλαμβανόμαστε πόσο βαθιά ριζωμένη είναι αυτή η ανάγκη.
Advertisment
Το περιττό ως ταυτότητα
Τα ζώα χτίζουν φωλιές και βρίσκουν τροφή. Ο άνθρωπος, όμως, ζωγράφισε στους τοίχους των σπηλαίων πριν καν μάθει να γράφει. Οι βραχογραφίες του Λασκώ, που απεικονίζουν σκηνές κυνηγιού, δεν είχαν καμία πρακτική χρησιμότητα· όμως αποτελούν τα πρώτα δείγματα τέχνης, προσπάθειες επικοινωνίας και αφήγησης. Κρεμά στολίδια, πλάθει μύθους, αφηγείται ιστορίες γύρω από τη φωτιά. Από την αρχή της Ιστορίας, το «περιττό» συνόδευε το αναγκαίο.
Αυτές οι πρώτες εκφράσεις δείχνουν ότι η τέχνη και το παιχνίδι δεν ήταν ποτέ πολυτέλειες. Ήταν πάντα κομμάτι της ταυτότητάς μας. Μέσα από το περιττό εκφράζουμε συναισθήματα και αξίες που δεν χωρούν σε απλές λέξεις. Οι πρώτες μουσικές, οι τελετουργίες ταφής, τα κοσμήματα από κόκαλα και πέτρες ήταν μορφές «περιττού» που όμως αποκάλυπταν ποιοι είμαστε και τι θεωρούσαμε σημαντικό.
Το περιττό ως πολιτισμός
Ο πολιτισμός μας δεν μετριέται μόνο με τεχνολογίες και υποδομές, αλλά και με το πώς καλλιεργούμε τέχνες, πώς γιορτάζουμε, ποιες είναι οι τελετουργίες μας. Το περιττό γίνεται γέφυρα που μας ενώνει. Μια γιορτή, μια παράσταση, μια κοινή μνήμη. Χωρίς αυτά, η κοινωνία θα ήταν ένα άθροισμα ατόμων και όχι κοινότητα.
Advertisment
Σκεφτείτε τις θρησκευτικές τελετές, τα πανηγύρια, ακόμη και τις εθνικές γιορτές. Κανένα από αυτά δεν είναι απαραίτητο για την επιβίωση, όμως όλα είναι απαραίτητα για τη συνοχή. Ο Émile Durkheim έγραφε για τη «συλλογική ευφορία» που γεννιέται σε κοινές τελετουργίες· μια εμπειρία καθαρά «περιττή» αλλά κεντρική στη συγκρότηση του κοινωνικού δεσμού.
Παράλληλα, το περιττό δίνει και την αίσθηση του ωραίου. Ο Πλάτωνας μιλούσε για το «καλόν» ως αξία που δεν εξαντλείται στη χρησιμότητα. Όταν στολίζουμε ένα σπίτι με λουλούδια, όταν τραγουδάμε σε μια γιορτή, όταν κρατάμε έθιμα που δεν έχουν πρακτική λειτουργία, χτίζουμε πολιτισμό.
Η ψυχολογική διάσταση
Η ψυχολογία δείχνει ότι ο άνθρωπος χρειάζεται χαρά, παιχνίδι, δημιουργικότητα για να αναπτυχθεί. Το περιττό, είναι λοιπόν προϋπόθεση ψυχικής ισορροπίας. Ένα παιδί που παίζει, ένας ενήλικος που αφιερώνει χρόνο σε χόμπι, εκφράζει αυτή την ανάγκη. Μέσα από το περιττό μαθαίνουμε, ξεκουραζόμαστε, δίνουμε χρώμα στην καθημερινότητα.
Ο Johan Huizinga στο Homo Ludens τόνισε ότι το παιχνίδι είναι θεμελιώδες στοιχείο του πολιτισμού. Χωρίς παιχνίδι, δεν θα υπήρχε μάθηση, ούτε φαντασία, ούτε δημιουργία. Ο Mihaly Csikszentmihalyi, με τη θεωρία του Flow, έδειξε πως οι δραστηριότητες που θεωρούνται «περιττές» —τέχνη, αθλητισμός, μουσική— δημιουργούν εμπειρίες απόλυτης συγκέντρωσης και χαράς που ενισχύουν την ψυχική ανθεκτικότητα.
Η ψυχολογία της θετικότητας δείχνει επίσης ότι το «περιττό» αυξάνει την ευεξία. Η συμμετοχή σε εθελοντισμό, η ενασχόληση με την κηπουρική, η ακρόαση μουσικής, όλα αυτά θεωρούνται μη απαραίτητα για την επιβίωση· αλλά είναι ζωτικά για την ευτυχία.
Το περιττό στην εποχή μας
Σήμερα, η εποχή της ταχύτητας και της χρησιμότητας συχνά μας πιέζει να θεωρούμε το περιττό χάσιμο χρόνου. Η λογική της παραγωγικότητας μάς ωθεί να μετράμε την αξία με βάση την απόδοση. Κι όμως, η τέχνη, η μουσική, ακόμη και η πολυτέλεια του «χαμένου χρόνου» είναι ό,τι μάς κρατάει ζωντανούς.
Η πανδημία COVID-19 έδειξε με σκληρό τρόπο τη σημασία του περιττού: σε περιόδους εγκλεισμού, οι άνθρωποι στράφηκαν στη μουσική, στη μαγειρική, στις σειρές, στη λογοτεχνία. Δεν ήταν ζήτημα επιβίωσης, αλλά ζήτημα αντοχής. Χωρίς το περιττό, η ζωή γίνεται αφόρητη. Η άνθηση των διαδικτυακών συναυλιών, των virtual εκθέσεων, των ψηφιακών κοινοτήτων γύρω από το παιχνίδι και το διάβασμα δείχνουν πόσο αναγκαίο είναι το «περιττό» ακόμη και στην πιο δύσκολη συνθήκη.
Παράλληλα, τα social media αναδεικνύουν την αντίφαση της εποχής μας: από τη μία πλευρά, ενισχύουν τον καταναλωτισμό και την εικόνα· από την άλλη, προσφέρουν καινούργιους χώρους δημιουργίας, χιούμορ, κοινοτικής εμπειρίας. Το «περιττό» βρίσκει νέες μορφές έκφρασης, από τα memes μέχρι τα viral challenges, που μπορεί να φαίνονται ανούσια αλλά στην πραγματικότητα συνεχίζουν την παράδοση του παιχνιδιού και της κοινής εμπειρίας.
Αυτό που μας κάνει ανθρώπους
Το περιττό είναι η πιο ουσιαστική απόδειξη της ανθρωπιάς μας. Αν το στερηθούμε, ίσως να ζήσουμε βιολογικά· αλλά θα χάσουμε εκείνο που κάνει τη ζωή άξια να βιωθεί.
Όπως έγραψε ο Oscar Wilde: «Όλα τα άχρηστα πράγματα είναι απολύτως απαραίτητα». Μήπως τελικά είναι το περιττό που μας κάνει πραγματικά ανθρώπους; Και αν θέλουμε να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει καλή ζωή, μήπως πρέπει να του δώσουμε χώρο και αξία;
Γιατί το περιττό δεν είναι χάσιμο χρόνου· είναι ο χρόνος που γίνεται ζωή.
Πηγές
- Johan Huizinga, Homo Ludens
- Mihaly Csikszentmihalyi, Flow
- Erich Fromm, The Art of Loving
- Roger Caillois, Man, Play and Games
- Émile Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life
- Oscar Wilde, αποφθέγματα
- Aristotle, Poetics
- Positive Psychology Research on Well-being
