Καθώς ο σύγχρονος τρόπος ζωής απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τη φρέσκια και απλή διατροφή, ένα σιωπηλό φαινόμενο διαμορφώνει τη δημόσια υγεία σε παγκόσμια κλίμακα – η ραγδαία αύξηση της κατανάλωσης υπερεπεξεργασμένων τροφίμων (ultra-processed foods). Πρόκειται για προϊόντα που κατασκευάζονται βιομηχανικά με την προσθήκη πρόσθετων ουσιών, όπως γλυκαντικά, ενισχυτικά γεύσης, συντηρητικά και τεχνητές χρωστικές και συνήθως δεν περιέχουν ολόκληρα ή φυσικά συστατικά.
Μέχρι πρόσφατα, οι καταναλωτές γνώριζαν ότι ορισμένα τρόφιμα, όπως τα πατατάκια ή τα αναψυκτικά, είναι υπερεπεξεργασμένα. Ωστόσο, νέα ευρήματα δείχνουν ότι πολλά από τα τρόφιμα που θεωρούμε “υγιεινά” ή “ανώδυνα” ενδέχεται να εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε. Η αποκαλυπτική λίστα περιλαμβάνει προϊόντα που κυκλοφορούν καθημερινά σε σχολικές καντίνες, ράφια σούπερ μάρκετ και εστιατόρια.
Advertisment
Τι ορίζεται ως υπερεπεξεργασμένο
Η κατάταξη ενός τροφίμου ως υπερεπεξεργασμένου στηρίζεται στο σύστημα NOVA, το οποίο καθιερώθηκε από Βραζιλιάνους ερευνητές και έχει υιοθετηθεί από φορείς όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Σύμφωνα με αυτό, τα τρόφιμα κατατάσσονται σε τέσσερις ομάδες: μη επεξεργασμένα, ελάχιστα επεξεργασμένα, επεξεργασμένα και υπερεπεξεργασμένα.
Τα υπερεπεξεργασμένα τρόφιμα δεν είναι προϊόντα που έχουν υποστεί κάποια μορφή μεταποίησης. Είναι τεχνητά κατασκευασμένα για να είναι υπερβολικά νόστιμα, βολικά, ελκυστικά και εθιστικά. Η επεξεργασία τους περιλαμβάνει τη χρήση εξευγενισμένων συστατικών και τεχνικών όπως εξώθηση, εξάτμιση και επανενσωμάτωση απομονωμένων συστατικών. Στον πυρήνα του ζητήματος βρίσκεται η απομάκρυνση του τροφίμου από την αρχική του φυσική μορφή.
Τα τρόφιμα που δεν υποψιαζόμαστε
Σύμφωνα με το Science Focus και άλλες αξιόπιστες πηγές όπως το British Medical Journal και η European Food Safety Authority, μια σειρά από καθημερινά τρόφιμα εντάσσονται στην κατηγορία των υπερεπεξεργασμένων, χωρίς οι καταναλωτές να το γνωρίζουν:
Advertisment
- Γιαούρτια με γεύσεις: Αν και προβάλλονται ως υγιεινά, περιέχουν πρόσθετα, τεχνητές αρωματικές ουσίες και γλυκαντικά. Το “φρούτο” προέρχεται συνήθως από πολτοποιημένα υπολείμματα με σιρόπια ή χημικά ενισχυτικά.
- Δημητριακά πρωινού: Τα περισσότερα έχουν υποστεί εξώθηση, περιέχουν ζάχαρη, συντηρητικά και τεχνητές χρωστικές. Ακόμα και εκείνα που διαφημίζονται ως “πλούσια σε φυτικές ίνες” κρύβουν υπερεπεξεργασία.
- Συσκευασμένα ψωμιά και αρτοσκευάσματα: Το λευκό ψωμί του τοστ ή τα burger buns είναι πλούσια σε σταθεροποιητές, υδρογονωμένα λιπαρά και γαλακτωματοποιητές.
- Φυτικά ροφήματα (π.χ. γάλα αμυγδάλου ή βρώμης): Πολλά περιέχουν καραγενάνη, ζάχαρη, ενισχυτικά γεύσης και συνθετικά πρόσθετα που βοηθούν στην υφή.
- Σάλτσες και έτοιμα dressings: Περιλαμβάνουν από σιρόπι γλυκόζης και τεχνητά ξινιστικά έως γαλακτωματοποιητές και συντηρητικά όπως το EDTA.
- Μπάρες δημητριακών: Πολλές φέρουν την εικόνα της “υγιεινής” επιλογής, αλλά είναι γεμάτες από πρόσθετα σάκχαρα, φοινικέλαιο και βιομηχανικά συστατικά όπως σιρόπι καλαμποκιού υψηλής φρουκτόζης.
- Κατεψυγμένα γεύματα και πίτσες: Σχεδόν όλα περιλαμβάνουν πολυάριθμα συστατικά που δεν βρίσκονται σε οικιακές κουζίνες, με στόχο την υφή, τη γεύση και τη διάρκεια ζωής.
- Εναλλακτικά κρέατα (π.χ. veggie burgers): Αν και αποτελούν περιβαλλοντικά φιλική επιλογή, είναι πολύ συχνά υπερεπεξεργασμένα με απομονωμένες πρωτεΐνες, χημικούς δεσμευτές και τεχνητά αρώματα.
- Συσκευασμένοι χυμοί φρούτων: Ακόμη κι αν δεν περιέχουν προστιθέμενη ζάχαρη, η αφαίρεση των ινών και η θερμική επεξεργασία κατατάσσουν πολλά από αυτά ως υπερεπεξεργασμένα.
- Ενεργειακά ροφήματα και τσάγια σε φιάλη: Περιέχουν ενισχυτικά γεύσης, όξινες ρυθμιστικές ουσίες, σταθεροποιητές και τεχνητά γλυκαντικά.
Συνολικά, στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, εκτιμάται ότι άνω του 50% της ημερήσιας θερμιδικής πρόσληψης προέρχεται από τέτοιου είδους τρόφιμα — ακόμη και σε πληθυσμούς που θεωρούνται “υγιεινοδιατροφικά ευαισθητοποιημένοι”.
Επιπτώσεις στην υγεία και δημόσια πολιτική
Πλήθος μελετών έχει συνδέσει την υπερκατανάλωση υπερεπεξεργασμένων τροφίμων με παχυσαρκία, σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, υπέρταση, καρδιαγγειακά νοσήματα και κατάθλιψη. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι οι επιπτώσεις αυτές δεν σχετίζονται μόνο με τα επιμέρους συστατικά (π.χ. ζάχαρη ή αλάτι), αλλά με τον ίδιο το βαθμό της επεξεργασίας.
Επιστήμονες από το Imperial College London έχουν δείξει ότι άτομα που καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες υπερεπεξεργασμένων τροφίμων έχουν έως και 30% μεγαλύτερο κίνδυνο πρόωρου θανάτου. Επιπλέον, μελέτες σε παιδικούς πληθυσμούς δείχνουν συσχέτιση με διαταραχές συμπεριφοράς, έλλειψη συγκέντρωσης και διαταραγμένο μικροβίωμα.
Η συζήτηση πέρα από επιστημονική είναι και πολιτική. Ορισμένες χώρες, όπως η Βραζιλία και η Χιλή, έχουν προχωρήσει σε ετικέτες προειδοποίησης σε προϊόντα με υψηλό βαθμό επεξεργασίας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ωστόσο καθυστερεί, καθώς η κατηγοριοποίηση βάσει του συστήματος NOVA δεν έχει ακόμη ενσωματωθεί στους επίσημους κανονισμούς τροφίμων.
Η ευθύνη του καταναλωτή και το ερώτημα της ενημέρωσης
Η αγορά είναι κορεσμένη από προϊόντα που πλασάρονται ως “φυσικά”, “βιολογικά”, “light” ή “κατάλληλα για vegans” κι ο καταναλωτής βρίσκεται σε σύγχυση. Οι διατροφικές ετικέτες, ακόμη κι όταν τηρούν τις νομικές προδιαγραφές, αποτυγχάνουν να αποκαλύψουν την αληθινή φύση του προϊόντος. Οι βιομηχανίες τροφίμων έχουν εξειδικευτεί στο να δημιουργούν ετικέτες “πράσινες”, “καθαρές”, που καλλιεργούν ψευδαισθήσεις υγιεινότητας.
Αυτό δεν σημαίνει ότι όλα τα επεξεργασμένα τρόφιμα είναι επικίνδυνα. Η επεξεργασία μπορεί να είναι απαραίτητη για λόγους ασφάλειας, συντήρησης ή ευκολίας. Το κρίσιμο σημείο είναι ο βαθμός και η πρόθεση πίσω από την επεξεργασία. Όταν το τρόφιμο μετασχηματίζεται ριζικά με σκοπό την ενίσχυση της κατανάλωσης μέσω εθιστικών παραμέτρων, τότε μιλάμε για ένα διατροφικό φαινόμενο που πρέπει να απασχολήσει τη δημόσια πολιτική.
Συμπεράσματα και προοπτικές
Η γνώση γύρω από τα υπερεπεξεργασμένα τρόφιμα αποτελεί σήμερα βασικό στοιχείο δημόσιας υγείας. Το στοίχημα για τους επαγγελματίες της διατροφής, τους νομοθέτες και τους ίδιους τους καταναλωτές είναι η μετάβαση σε ένα μοντέλο διατροφής που βασίζεται σε πραγματικά τρόφιμα, ελάχιστα επεξεργασμένα και όσο το δυνατόν πιο κοντά στην αρχική τους μορφή.
Η αλλαγή δεν είναι εύκολη, ιδίως σε κοινωνίες που έχουν εκπαιδευτεί στη γρήγορη, συσκευασμένη και φαινομενικά “υγιεινή” διατροφή, αλλά είναι απαραίτητη. Το πρώτο βήμα είναι η διαφάνεια — και σε αυτό, η επιστήμη έχει ήδη ανάψει το φως.
Πηγές
- Science Focus, “10 ultra-processed foods you’re probably eating without realising”, 6 Ιουνίου 2025.
- Monteiro, C.A. et al., “NOVA classification: The science of ultra-processing”, Public Health Nutrition, 2019.
- Fiolet, T. et al., “Consumption of ultra-processed foods and cancer risk”, BMJ, 2018.
- Pagliai, G. et al., “Consumption of ultra-processed foods and health status”, International Journal of Environmental Research and Public Health, 2021.
- WHO Europe, “Marketing of ultra-processed foods and children’s health”, Report 2023.
