Σηκώστε το χέρι σας αν η έννοια του ασυνείδητου μυαλού σας φέρνει στο μυαλό ένα παγόβουνο καρτούν, το οποίο δείχνει το 10% της μάζας του πάνω από το νερό να λάμπει έντονα στον ήλιο και το 90% κάτω από το νερό, σκοτεινό, ζοφερό και μυστηριώδες.
Μερικοί άνθρωποι θεωρούν το ασυνείδητο μια απαξιωμένη έννοια, μια παλαιά, σκουριασμένη έννοια που συνδέεται με τον Σίγκμουντ Φρόιντ, τον βιεννέζικο καναπέ του και τα πούρα του – κάτι που κάποτε οι άνθρωποι πίστευαν ότι μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω των ονείρων ή των φαντασιώσεων. Αλλά όχι! Ο ασυνείδητος νους είναι ζωντανός και υγιής στον καθένα μας και έχει ισχυρές επιδράσεις στην καθημερινή μας λειτουργία.
Advertisment
Τα συναισθήματά μας, οι αναμνήσεις μας, ακόμη και ο τρόπος που βλέπουμε τον εαυτό μας (και τους αγαπημένους μας) επηρεάζονται βαθιά από ασυνείδητες πεποιθήσεις και συναισθήματα. Αυτές οι επιδράσεις έχουν μελετηθεί εκτενώς τις τελευταίες δεκαετίες, προσφέροντας πολλές αποδείξεις για τη δύναμη του ασυνείδητου νου.
Πάρτε για παράδειγμα τα συναισθήματα. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβετε πώς τα συναισθήματά σας μπορούν να επηρεαστούν από ασυνείδητες πεποιθήσεις και επιθυμίες.
Στην πραγματικότητα, κάθε σχολή σκέψης στον τομέα της ψυχοθεραπείας -από την ψυχανάλυση έως τη CBT και τη θεραπεία σχέσεων- βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ιδέα ότι οι εμπειρίες του παρελθόντος σας θα επηρεάσουν το παρόν. (Για να το πούμε αλλιώς, ο τρόπος που αισθάνεστε τώρα φιλτράρεται μέσα από τις προσδοκίες σας, οι οποίες προέρχονται από τις προηγούμενες εμπειρίες σας).
Advertisment
Στην ψυχανάλυση, όπως λέει ο Jonathan Shedler, κλινικός καθηγητής Ψυχιατρικής και Επιστημών Συμπεριφοράς στο UCSF, τα συναισθήματα και οι συγκρούσεις από το παρελθόν μπορούν να διατηρηθούν και να «διαρρεύσουν» στο παρόν (Shedler, 2022). «Οι συγκρούσεις που περιλαμβάνουν θυμό είναι… κοινός τόπος», γράφει ο Shedler. «Μερικοί άνθρωποι, ειδικά εκείνοι με ένα συγκεκριμένο είδος καταθλιπτικής προσωπικότητας, φαίνεται ότι δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσουν ή να εκφράσουν θυμό προς τους άλλους, αλλά αντιθέτως αντιμετωπίζουν τον εαυτό τους με τιμωρητικούς και αυτοκαταστροφικούς τρόπους».
Προσωπικά, το είδα αυτό σε μια πρώην ασθενή μου, την Τ, μια γυναίκα με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή: Ανησυχούσε επανειλημμένα, έλεγχε και ξαναέλεγχε τα αποφάγια στο οικογενειακό ψυγείο της. Η κύρια ανησυχία της Τ, η οποία βγήκε στην επιφάνεια καθώς προχωρούσε η θεραπεία, ήταν η χρόνια ανησυχία της ότι το φαγητό της μητέρας της είχε δηλητηριαστεί, στην οποία ανταποκρινόταν ελέγχοντας το φαγητό για τυχόν τέτοιο δηλητήριο. Αλλά με αυτόν τον τρόπο, η Τ άρχισε να ανησυχεί μήπως κατά λάθος έβαλε η ίδια δηλητήριο στο φαγητό… γεγονός που την παρακίνησε να επιστρέψει και να το ελέγξει ξανά.
Πίσω από την ανησυχία της, αναγνώρισε η Τ, βρισκόταν ο θυμός που ένιωθε για τη μητέρα της, ο οποίος έκανε την Τ να φαντασιώνεται ότι θα εκδικηθεί με δηλητήριο και να καλύψει αυτές τις φαντασιώσεις με μια πράξη που φαινομενικά αναλάμβανε για να σώσει τη ζωή της μητέρας της. Τα ψυχαναγκαστικά συμπτώματα της Τ, όπως το έβλεπα, αντιπροσώπευαν μια άμυνα απέναντι στο δικό της απαρνημένο θυμό.
Οι ασυνείδητες γνώσεις και πεποιθήσεις μπορούν επίσης να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπετε τον εαυτό σας και τους άλλους ανθρώπους γύρω σας. Οι νευροεπιστήμονες θα μπορούσαν να το θέσουν αυτό στο πλαίσιο της εννοιολογικής ενεργοποίησης – δηλαδή, της αντίληψης ότι μέσα στο «νευρωνικό σας δίκτυο», δύο διαφορετικές αλλά παρόμοιες ιδέες μπορούν να ενεργοποιηθούν ελαφρά η μία από την άλλη.
Ο Drew Westen, καθηγητής Ψυχολογίας και Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Emory, το θέτει ως εξής: «Όταν ασχολούμαστε με κάτι, ο εγκέφαλός μας απλώς ενισχύει την ενεργοποίηση των ίδιων… κυκλωμάτων που αντιπροσωπεύουν πληροφορίες που είναι περιφερειακές της συνείδησης ή ακόμη και εκτός της επίγνωσης». Πρακτικά, αυτός είναι ο νευρωνικός μηχανισμός μέσω του οποίου οι νέοι άνθρωποι βιώνονται μέσα από τον φακό των αναμνήσεών σας για ανθρώπους από το παρελθόν.
Παρομοίως, είδα αυτό το αποτέλεσμα να διαδραματίζεται στη δική μου ιδιωτική πρακτική: Ο Μ, ένας ενήλικος άνδρας ασθενής που τσακωνόταν συχνά με την ερωτική του σύντροφο, μου είπε ότι ο πατέρας του είχε εγκαταλείψει την οικογένειά του όταν ήταν έφηβος. Τα συναισθήματα προδοσίας του διαπερνούσαν πολλές από τις σχέσεις του και εισέβαλαν και στη δική μας θεραπεία: Όταν ο Μ ακύρωσε μια συνεδρία λίγες ώρες πριν από την προγραμματισμένη έναρξή της, τον παρότρυνα να έρθει να με δει αργότερα μέσα στην ημέρα και του είπα ότι θα έπρεπε να εκτιμήσω την αμοιβή μου για την καθυστερημένη ακύρωση, αν δεν το έκανε αυτό.
Ο Μ εξοργίστηκε, κατηγορώντας με ότι τον χρησιμοποιούσα μόνο για λόγους κέρδους και προεξοφλώντας πλήρως τη μακροχρόνια εργασιακή μας σχέση. Όταν του είπα ότι η αμοιβή που θα μου πλήρωνε η συγκεκριμένη ασφαλιστική εταιρεία για τη συνεδρία μας ήταν στην πραγματικότητα μικρότερη από τη συνήθη αμοιβή μου για καθυστερημένη ακύρωση, σταμάτησε στη μέση του παραληρήματος. Η πραγματικότητα της κοινής μας εργασίας δεν ταίριαζε πλέον με τις υποθέσεις για τις ανθρώπινες σχέσεις που είχε αντλήσει από την τραγική προσωπική του εμπειρία, και του ήταν δύσκολο να με δει υπό νέο πρίσμα.
Οι ασυνείδητες διεργασίες μπορούν επίσης να επηρεάσουν τι θυμάστε και πώς το θυμάστε. Αρκετά συχνά είναι δυνατόν η μνήμη κάποιου να καταγράφει γνώσεις ή εμπειρίες χωρίς να αφήνει συνειδητά ίχνη ότι το έχει κάνει.
Οι άνθρωποι που πάσχουν από προσωπαγνωσία -οι οποίοι έχουν χάσει την ικανότητα να αναγνωρίζουν διαφορετικά πρόσωπα- «παρά ταύτα παράγουν διαφορετικές ηλεκτροφυσιολογικές αποκρίσεις σε γνωστά έναντι άγνωστων προσώπων» (Bruyer, 1991). Και πειράματα με ανθρώπους των οποίων ο εγκέφαλος έχει υποστεί βλάβη στην περιοχή του ιππόκαμπου -ένα τμήμα του εγκεφάλου που χρησιμοποιείται για τη δημιουργία νέων αναμνήσεων- υποδηλώνουν ότι οι άνθρωποι των οποίων οι αναμνήσεις έχουν υποστεί βλάβη και οι οποίοι δεν μπορούν να θυμηθούν γεγονότα της δικής τους ιστορίας, μπορούν με κάποιο τρόπο να διατηρήσουν τη συναισθηματική σημασία αυτών των γεγονότων.
Ο γνωστός και καλά μελετημένος αμνησιακός Henry Molaison (συχνά αναφέρεται ως «H.M.»), κατέστη ανίκανος να σχηματίσει νέες αναμνήσεις μετά από εγχείρηση στον εγκέφαλο το 1953. Αφού επισκέφθηκε τη μητέρα του στο νοσοκομείο, ο Molaison δεν θυμόταν τίποτα από την επίσκεψη, αλλά «ήταν ωστόσο σε θέση να αισθανθεί με κάποιο αόριστο τρόπο ότι κάτι είχε συμβεί στη μητέρα του».
Μπορούσε επίσης να μάθει να εκτελεί νέες εργασίες (χρησιμοποιώντας τη διαδικαστική μνήμη, η οποία λέγεται ότι διαφέρει από τις αυτοβιογραφικές αναμνήσεις που δεν μπορούσε να δημιουργήσει ο Molaison), όπως το να γράφει λέξεις ανάποδα και ανάποδα. Παρόλο που ο Molaison ήταν σε θέση να μάθει να το κάνει αυτό μέσω τακτικής εξάσκησης, ο Westen είπε το 1999 σε ένα έγγραφο που παρουσιάστηκε στην ετήσια συνάντηση της ομάδας μελέτης Rapaport-Klein, «δεν είχε ιδέα ότι είχε δει ποτέ πριν την εργασία».
Ακόμη και χωρίς priming, όμως, η βασική κατανόηση του ασυνείδητου και των επιπτώσεών του στην ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα, πιο γόνιμη προοπτική. Δεν είναι πάντα δυνατό να έχουμε επίγνωση της επιρροής του παρελθόντος στα σημερινά συναισθήματα και τις αποφάσεις μας, αλλά είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε ότι αυτή η επιρροή υπάρχει και ότι μπορεί να είναι βαθιά.
Θα κλείσω με ένα χαρακτηριστικό ανέκδοτο σχετικά με μια μελέτη του 1996 σε φοιτητές, από το Journal of Personality and Social Psychology, με τίτλο «Positive Illusions About the Self» (Θετικές ψευδαισθήσεις για τον εαυτό). Πιθανώς δεν είναι πολύ δύσκολο να σκεφτείτε κάποιον που πάσχει από υπερβολικά θετικές ψευδαισθήσεις με αυτόν τον τρόπο- αυτό που πρότεινε αυτό το πείραμα ήταν ότι οι άνθρωποι αυτοί μπορεί να χρησιμοποιούν ασυνείδητα αυτές τις ψευδαισθήσεις για να αμυνθούν ενάντια στην εσωτερική αυτοαμφισβήτηση.
Στη μελέτη αυτή, ο Richard Robins και η Jennifer S. Beer συγκέντρωσαν έναν μεγάλο αριθμό πρωτοετών φοιτητών, τους ταίριαξαν σύμφωνα με τους βαθμούς και τις βαθμολογίες τυποποιημένων τεστ και διαχώρισαν τους φοιτητές που ήταν επιρρεπείς στην αυτοεπιβράβευση των ακαδημαϊκών τους ικανοτήτων και στις τεχνητά αυξημένες προσδοκίες για τις επιδόσεις τους στο κολέγιο. Μετά από δύο χρόνια φοίτησης, αυτοί οι φοιτητές που αυτοεξευτελίζονταν δεν ήταν περισσότερο ικανοποιημένοι από τις επιδόσεις τους από την άλλη, πιο ρεαλιστική ομάδα – αλλά είχαν 32% περισσότερες πιθανότητες να εγκαταλείψουν εντελώς το κολέγιο. Ασυνείδητα, ίσως, είχαν πάντα υποψιαστεί ότι οι ικανότητές τους δεν θα άντεχαν στο κολεγιακό περιβάλλον, αλλά αντί να αναγνωρίσουν τους φόβους τους και να αναζητήσουν βοήθεια, τους υπερεκτίμησαν αμυντικά.
Όλοι μας, λοιπόν, μπορούμε να διδαχθούμε από το παράδειγμα αυτών των μαθητών: Η κατανόηση της επιρροής του ασυνείδητου μυαλού μας μπορεί να προσφέρει χρήσιμες και σημαντικές πληροφορίες για τον εαυτό μας, και αγνοούμε αυτές τις πληροφορίες με δική μας ευθύνη.
Loren Soeiro, Ph.D., ABPP
Αναφορές
Bechara A, Tranel D, Damasio H, Adolphs R, Rockland C, Damasio AR. (1995). Double dissociation of conditioning and declarative knowledge relative to the amygdala and hippocampus in humans. Science. Aug 25;269(5227). Retrieved from https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7652558/
Bruyer, R., Laterre, C., Seron, X., Feyereisen, P., Strypstein, E., Pierrard, E., & Rectem, D. (1983). A case of prosopagnosia with some preserved covert remembrance of familiar faces. Brain and Cognition. Jul; 2(3): 257-84.
Dittrich, L. (2016). Patient H.M.: A story of memory, madness, and family secrets. Random House, New York, NY.
