Γενικευμένος είναι ο προβληματισμός σε πολλά κράτη του κόσμου σχετικά με την υπογεννητικότητα, καθώς ο αντίκτυπος φαντάζει ανυπολόγιστος, τόσο σε οικονομικό επίπεδο, όσο και σε κοινωνικό.
Πολλές είναι οι «φωνές» που δηλώνουν ανησυχία για το πώς μπορούν οι επιχειρήσεις να οδηγηθούν σε μαρασμό ελλείψει του απαραίτητου εργατικού δυναμικού, με τις θέσεις να μένουν κενές λόγω της μεγάλης μείωσης των γεννήσεων.
Η υπογονιμότητα
Αν και ο αριθμός των ανθρώπων εξακολουθεί να αυξάνεται, το ποσοστό γονιμότητας – ο αριθμός των παιδιών που οι άνθρωποι μπορεί να περιμένει να αποκτήσει στη διάρκεια της ζωής τους – έχει πέσει κατακόρυφα. Και όχι μόνο στον πλούσιο κόσμο: τα δύο τρίτα των ανθρώπων ζουν σήμερα σε χώρες όπου το ποσοστό αυτό είναι κάτω από το λεγόμενο «ποσοστό αντικατάστασης» του 2,1 — την τυπική εκτίμηση του ποσοστού που απαιτείται για τη διατήρηση ενός σταθερού πληθυσμού. Η Μπογκοτά της Κολομβίας έχει σήμερα χαμηλότερο ποσοστό γονιμότητας (0,91) από το Τόκιο (0,99).
Ο παγκόσμιος πληθυσμός θα συρρικνωθεί αρχικά αργά και στη συνέχεια δραματικά.
Ο παγκόσμιος πληθυσμός θα φτάσει στο αποκορύφωμά του στα 10,3 δισεκατομμύρια το 2084, σύμφωνα με την κεντρική εκτίμηση του ΟΗΕ. Ωστόσο, οι υποθέσεις του είναι αμφισβητήσιμες. Υποθέτει μια ξαφνική αλλαγή στην δυναμική, ξεκινώντας από τώρα: ότι τα ποσοστά γονιμότητας σε πολλές χώρες που αντιμετωπίζουν πρόβλημα θα σταματήσουν να μειώνονται ή θα ανακάμψουν. Αν αυτό είναι λάθος, το αποκορύφωμα του ανθρώπινου πληθυσμού είναι πολύ πιο κοντά. Εάν οι τρέχουσες τάσεις συνεχιστούν για δέκα ακόμη χρόνια πριν τεθούν σε ισχύ οι πιο αισιόδοξες υποθέσεις του ΟΗΕ, ο παγκόσμιος πληθυσμός θα φτάσει στο αποκορύφωμά του στα 9,6 δισεκατομμύρια το 2065 και στη συνέχεια θα μειωθεί στα 8,9 δισεκατομμύρια έως το 2100. Ακόμη και αυτό μπορεί να είναι υπερβολικά αισιόδοξο, τονίζει δημοσίευμα του Economist.
Ανεξάρτητα από το πότε θα έρθει η πληθυσμιακή κορύφωση, η γονιμότητα κάτω από το επίπεδο αντικατάστασης σημαίνει ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός θα συρρικνωθεί αρχικά αργά και στη συνέχεια δραματικά, σε αντίθεση με την εκθετική αύξηση που τον έκανε να εκτοξευθεί από 1 δισεκατομμύριο το 1800 σε 8 δισεκατομμύρια σήμερα. Μια τέτοια προοπτική ανησυχεί πολλούς.
Ανησυχία γύρω από την υπογεννητικότητα
Η ανησυχία παίρνει και οικονομική διάσταση. Λιγότεροι άνθρωποι σημαίνει λιγότερα μυαλά, οπότε ο ρυθμός της καινοτομίας θα επιβραδυνθεί. Σημαίνει λιγότερα περιθώρια εξειδίκευσης και κατανομής της εργασίας. Η ταχεία συρρίκνωση θα μπορούσε να είναι εξαιρετικά αποσταθεροποιητική. Τα βαριά δημόσια χρέη θα πέσουν ξαφνικά σε λιγότερα άτομα, πολλά από τα οποία θα είναι ηλικιωμένα. Οι μεγαλουπόλεις μπορεί να είναι εντάξει, αλλά οι μικρές πόλεις θα μπορούσαν να αδειάσουν καθώς θα κλείνουν τα τελευταία σχολεία.
Σε μακροπρόθεσμη κλίμακα, η εκθετική μείωση φαίνεται εκπληκτικά γρήγορη.
Ένα άλλο είδος ανησυχίας αφορά την δυναμική των εθνών. Τα ποσοστά γονιμότητας ποικίλλουν σημαντικά μεταξύ των χωρών και των ομάδων. Έτσι, ορισμένοι φοβούνται ένα μέλλον με πολύ λίγα άτομα όπως οι ίδιοι και πάρα πολλά άτομα που θεωρούν πολιτισμικά ξένα ή απειλητικά. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους οι λαϊκιστές σε όλη τη Δύση τάσσονται υπέρ της δωροδοκίας των οικογενειών για να κάνουν περισσότερα παιδιά, και ο Ντόναλντ Τραμπ έχει υποσχεθεί να γίνει ο «πρόεδρος της γονιμότητας».
Οι δημογραφικές προβλέψεις είναι ένας περίεργος συνδυασμός του βέβαιου (όλοι οι άνθρωποι που θα είναι 50 ετών το 2070 έχουν ήδη γεννηθεί) και του άγνωστου (πόσα παιδιά θα επιλέξουν να κάνουν οι σημερινοί 20χρονοι;). Σε μακροπρόθεσμη κλίμακα, η εκθετική μείωση φαίνεται εκπληκτικά γρήγορη. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της αρχικής φάσης, που είναι η περίοδος κατά την οποία οι κοινωνίες πρέπει να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, η ταχύτητα της αλλαγής θα πρέπει να είναι διαχειρίσιμη.
Συγκρατημένη αισιοδοξία;
Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για να αμφισβητήσουμε τους καταστροφολόγους. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να είναι υπερβολικά διαφημισμένη, αλλά προφανώς εξελίσσεται ταχύτερα από ό,τι είναι πιθανό να συρρικνωθεί ο πληθυσμός. Επομένως, αυτή ή κάποια άλλη, ακόμη άγνωστη τεχνολογία, θα ανακουφίσει σίγουρα την επιβράδυνση της καινοτομίας που προκαλεί η μείωση του αριθμού των ανθρώπων με επιστημονικές γνώσεις.
Ένας άλλος λόγος για αισιοδοξία είναι ότι η διάρκεια της υγιούς ανθρώπινης ζωής συνεχίζει να αυξάνεται, επιτρέποντας στους ανθρώπους να παραμένουν παραγωγικοί για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Σε ένα δείγμα 41 χωρών, ένας 70χρονος το 2022 είχε τις ίδιες γνωστικές ικανότητες με έναν 53χρονο το 2000. Ίσως αυτή η πρόοδος να τελειώσει. Όσο όμως συνεχίζεται, θα επιβραδύνει τη συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού, δίνοντας στις κοινωνίες επιπλέον δεκαετίες για να προσαρμοστούν. Συνοψίζοντας, η μείωση του πληθυσμού δεν σημαίνει απαραίτητα και φτώχεια. Η Ιαπωνία συρρικνώνεται εδώ και σχεδόν δύο δεκαετίες, αλλά το βιοτικό επίπεδο έχει αυξηθεί σημαντικά.
Οι υποστηρικτές της αύξησης των γεννήσεων ελπίζουν να αντισταθμίσουν αυτές τις τάσεις χρησιμοποιώντας δημόσια χρήματα για να αυξήσουν τα ποσοστά τεκνοποίησης.
Είναι πλέον βέβαιο ότι η σύνθεση του κόσμου θα αλλάξει. Ακόμη και οι προβλέψεις του ΟΗΕ δείχνουν ότι ο πληθυσμός της Κίνας θα μειωθεί κατά περισσότερο από το ήμισυ έως το 2100. Η Ινδία θα παραμείνει σταθερή για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Η Ευρώπη και η Αμερική μπορεί να αναβάλουν τη μείωση μέσω της μετανάστευσης – ή μπορεί να επιλέξουν να μην το κάνουν. Στην Αφρική η γονιμότητα μειώνεται ραγδαία. Οι μεγάλες, σταδιακές γεωπολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές είναι φυσιολογικές. Ο κόσμος τις έχει αντιμετωπίσει στο παρελθόν και σίγουρα μπορεί να τις αντιμετωπίσει ξανά.
Σύμφωνα με τον Economist, οι υποστηρικτές της αύξησης των γεννήσεων ελπίζουν να αντισταθμίσουν αυτές τις τάσεις χρησιμοποιώντας δημόσια χρήματα για να αυξήσουν τα ποσοστά τεκνοποίησης στη χώρα τους. Θα αποτύχουν. Οι κυβερνήσεις έχουν ρόλο στο να διευκολύνουν τη ζωή των οικογενειών, αλλά η προσπάθεια να πληρώσουν τους ανθρώπους για να κάνουν περισσότερα παιδιά από ό,τι θα έκαναν διαφορετικά είναι είτε εξαιρετικά δαπανηρή, είτε δεν λειτουργεί. Ακόμη και η Ουγγαρία, η οποία δαπανά το τεράστιο ποσοστό του 6% του ΑΕΠ για πολιτικές υπέρ της γεννητικότητας, εξακολουθεί να έχει γονιμότητα κάτω από το επίπεδο αντικατάστασης, και ορισμένες μελέτες υποδηλώνουν ότι τα υπερβολικά υψηλά επιδόματα για τα βρέφη έχουν επηρεάσει κυρίως το χρόνο τεκνοποίησης και όχι τον συνολικό αριθμό των γεννήσεων.
Ανησυχία, αλλά ψυχραιμία
Ο συρρίκνωση και, κατά συνέπεια, η γήρανση του πληθυσμού θα απαιτήσουν τελικά μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές προσαρμογές. Οι πολύ ηλικιωμένοι θα χρειαστούν φροντίδα, ακόμα και αν οι δαπάνες που απαιτούνται για αυτούς δεν είναι περισσόρες από τους νέους, οι οποίοι συχνά χρειάζονται υποστήριξη για δύο δεκαετίες.
Η προσαρμογή σε έναν πιο άδειο πλανήτη δεν θα είναι εύκολη, αλλά θα είναι εφικτή.
Οι ηλικιωμένοι είναι πιο πιθανό να ψηφίσουν, οπότε οι απόψεις τους θα διαμορφώσουν την πολιτική. Αυτό θα μπορούσε να δυσκολέψει την αύξηση της ηλικίας συνταξιοδότησης σύμφωνα με το προσδόκιμο ζωής, αλλά αργά ή γρήγορα οι κυβερνήσεις θα πρέπει να το κάνουν.
Η προσαρμογή σε έναν πιο άδειο πλανήτη δεν θα είναι εύκολη, αλλά θα είναι εφικτή. Καμία από τις προβλέψεις για δημογραφική καταστροφή δεν φαίνεται πιθανή αυτόν τον αιώνα, και το 2100 είναι τόσο μακριά που οι προβλέψεις πέρα από αυτό το έτος φαίνονται άσκοπες. Ποιος ξέρει; Μέχρι τότε, οι γονείς μπορεί να έχουν τεχνολογία που θα κάνει την ανατροφή των παιδιών λιγότερο κουραστική και οι οικογένειες μπορεί να μεγαλώσουν ξανά. Αλλά αυτό είναι απλή εικασία. Προς το παρόν, υπάρχει λόγος να προσέξουμε, αλλά όχι να πανικοβληθούμε.
