Ο Τζαφάρ Παναχί (γενν. 1960, Μιανέχ, Ιράν) είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του σύγχρονου ιρανικού κινηματογράφου. Μαθητής του Αμπάς Κιαροστάμι, έγινε γνωστός διεθνώς με το Το Άσπρο Μπαλόνι (1995), που τιμήθηκε με τη Χρυσή Κάμερα στις Κάννες. Ακολούθησαν έργα όπως Ο Καθρέφτης (1997), Ο Κύκλος (2000), που απέσπασε τον Χρυσό Λέοντα στη Βενετία, και το Offside (2006).
Το 2010 συνελήφθη και καταδικάστηκε σε έξι χρόνια φυλάκιση και 20ετή απαγόρευση κινηματογράφησης και ταξιδιών, με την κατηγορία της «προπαγάνδας κατά του καθεστώτος». Παρά τους περιορισμούς, συνέχισε να δημιουργεί: This Is Not a Film (2011), γυρισμένο στο σπίτι του με κινητό τηλέφωνο, Taxi Teheran (2015), που κέρδισε τη Χρυσή Άρκτο στο Βερολίνο, και Τρία Πρόσωπα (2018), που απέσπασε το βραβείο σεναρίου στις Κάννες.
Το 2025 επιστρέφει με το Ένα Απλό Ατύχημα, μια βαθιά προσωπική ταινία που μόλις κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τη Weird Wave και αποτελεί την επίσημη πρόταση της Γαλλίας για τα Όσκαρ.
Στο Φεστιβάλ της Ρώμης βρέθηκε και απάντησε στις ερωτήσεις των δημοσιογράφων στη συνέντευξη Τύπου.
Πολλοί κινηματογραφιστές συμμετέχουν σε φεστιβάλ, αλλά δεν κερδίζουν όλοι. Εσείς όμως φαίνεται να ζήσατε εκείνη τη στιγμή με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Πώς τη θυμάστε;
Ο φίλος μου, ένας συγκρατούμενος από τη φυλακή, δεν ήθελε ούτε να σκεφτεί την ιδέα ότι εγώ δεν θα κέρδιζα [το μέγα βραβείο, τον Χρυσό Φοίνικα]. Είχε τη στάση ενός φανατικού ποδοσφαιρόφιλου. Μετά από εκείνο το τηλεφώνημα [σ.σ. από το Φεστιβάλ των Καννών], δεν έκλεισα μάτι όλη τη νύχτα· δεν κατάφερα να κοιμηθώ. Το επόμενο πρωί δεν υπήρχε ηλεκτρικό ρεύμα, άρα ούτε ειδήσεις· δεν γνωρίζαμε τίποτα. Ήταν περίπου τέσσερις το απόγευμα όταν έφτασε η είδηση: «Είστε προσκεκλημένοι στην τελετή λήξης και απονομής». Η κόρη μου έψαχνε ένα φόρεμα, αλλά χωρίς ρεύμα όλα ήταν δύσκολα. Βγήκαμε βιαστικά, βρήκαμε κάτι, το αγοράσαμε και γύρισα στο σπίτι μόνο για να πάρω τα γυαλιά μου. Έτσι, όπως ήμουν, πήγα στην τελετή. Καθ’ όλη τη διάρκειά της σκεφτόμουν μόνο τα λόγια του φίλου μου κρατουμένου και ένιωθα μια μεγάλη ευθύνη. Όταν άκουσα το όνομά μου, ένιωσα επιτέλους απελευθερωμένος· χαλάρωσα, κάθισα άνετα. Ξαφνικά κατάλαβα ότι όλοι ήταν όρθιοι και χειροκροτούσαν, κι εγώ ήμουν ο μόνος καθιστός. Ύστερα από την απονομή υπήρξε άλλη μια τελετή· η μέρα ήταν ατελείωτη. Και στο τέλος της βραδιάς συνειδητοποίησα πως τα γυαλιά που φορούσα δεν ήταν τα δικά μου, αλλά της γυναίκας μου.
Η ταινία σας είναι πολύ δυνατή. Αναλύει καλά τη σχέση θύτη και θύματος και στο τέλος φαίνεται να υπερισχύει η ανθρώπινη πλευρά — ίσως η συγχώρεση. Ωστόσο, στην τελευταία σκηνή είναι ξεκάθαρη η πρόθεση της εκδίκησης, την αισθάνεται ο θεατής… σχεδόν απειλητικά. Θέλετε να πείτε ότι η συγχώρεση δεν αρκεί; Πώς πρέπει να διαβαστεί αυτό το τέλος;
Το δίλημμα «εκδίκηση ή συγχώρεση» δεν είναι το βαθύτερο θέμα του φιλμ· είναι το επιφανειακό επίπεδο που κινεί την ιστορία. Το πραγματικό μου ερώτημα είναι αν ο φαύλος κύκλος της βίας μπορεί ποτέ να σταματήσει. Η ένταση στο τέλος (σ.σ. αναφέρεται σε ένα τρίξιμο που θα το καταλάβετε όταν δείτε την ταινία) μπορεί να είναι πραγματικός ήχος ή μπορεί να είναι μια ψυχική κατάσταση. Ο ήρωας λέει: «Εδώ και πέντε χρόνια ακούμε αυτόν τον ήχο στο κεφάλι μας». Αν είναι αληθινός και ο άντρας πράγματι επιστρέφει, ίσως έρχεται γιατί χρειάζεται αλλαγή· ίσως έρχεται και μετά φεύγει. Ή ίσως ο ήχος είναι απλώς προϊόν της φαντασίας του. Εγώ ήθελα, όταν ο θεατής βγει από την αίθουσα, να συνεχίσει να σκέφτεται το Ένα Απλό Ατύχημα. Θέλω να το κουβαλά μαζί του.
Το έργο σας δείχνει πως δεν υπάρχει τρόπος να σταματήσεις έναν σκηνοθέτη από το να κάνει ταινίες. Τι θα θέλατε να πείτε στους νέους δημιουργούς στο Ιράν που απογοητεύονται από τις δυσκολίες;
Πάντα μπορείς να βρεις έναν τρόπο να κάνεις σινεμά. Υπάρχουν χιλιάδες λόγοι να σταματήσεις, αλλά χρειάζεται μόνο ένας λόγος για να συνεχίσεις. Πολλοί φοιτητές έρχονταν σε μένα λέγοντας πως είναι αδύνατο να γυρίσουν ταινία. Όταν όμως έβλεπαν ότι εγώ και άλλοι συνάδελφοι βρίσκουμε λύσεις, αυτό τους έδινε θάρρος. Ευτυχώς, σήμερα πολλά από τα καλύτερα ιρανικά έργα γυρίζονται ακριβώς μέσα σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες.
Η ταινία σας έχει στιγμές τραγικές αλλά και ειρωνικές. Είναι αυτή η ειρωνεία τρόπος άμυνας; Και τι σημαίνει η φράση «ό,τι είναι να συμβεί, θα συμβεί» που ακούγεται στην ταινία;
Στα καθεστώτα όπως το δικό μας, οι άνθρωποι δυσκολεύονται ακόμη και να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Η πίστη και οι θρησκευτικές εντάσεις προσθέτουν επιπλέον βάρος. Οι αντιδράσεις, λοιπόν, είναι συχνά αντιφατικές. Η ειρωνεία στην ταινία μου είναι πολιτισμικό χαρακτηριστικό των Ιρανών. Έχουμε την τάση να αντιμετωπίζουμε με χιούμορ ακόμη και τις τραγωδίες. Σε ορισμένες χώρες, το κοινό γελά με σκηνές που για μας είναι φυσικές, όπως όταν οι ήρωες βοηθούν την οικογένεια του βασανιστή. Για μας αυτό δεν είναι αστείο· είναι απλώς αυτονόητο. Δεν ήθελα η ταινία να έχει ενιαίο τόνο. Ήθελα να οδηγήσω τον θεατή στα τελευταία είκοσι λεπτά σιωπής και έντασης, όπου δεν μπορεί καν να ανασάνει. Και να βγει από το σινεμά κουβαλώντας μέσα του αυτή την εμπειρία.
Είναι η πρώτη σας ταινία όπου εμφανίζεται μια γυναίκα με αναπηρία, κι επίσης βλέπουμε γυναίκες χωρίς μαντίλα. Δεν είναι πρόκληση αυτό για το ιρανικό πλαίσιο;
Όχι, δεν είναι πρόκληση. Είναι αντανάκλαση της πραγματικότητας. Μετά το κίνημα «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» πολλά άλλαξαν στο Ιράν· πολλές κόκκινες γραμμές ξεπεράστηκαν. Αυτό επηρεάζει κάθε πτυχή της ζωής και του κινηματογράφου. Παλιά, το να δείξεις μια γυναίκα χωρίς μαντίλα στον δρόμο θα ήταν ψέμα. Σήμερα, αν δεν το δείξεις, τότε λες ψέμα.
Πώς έχουν αλλάξει οι σχέσεις των ανθρώπων μετά τα γεγονότα των τελευταίων ετών; Και, δεύτερον, τι σήμαινε για εσάς το σινεμά στα χρόνια της φυλάκισής σας;
Σήμερα οι Ιρανοί είναι πιο κοντά ο ένας στον άλλο. Μετά το κίνημα «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» οι ανθρώπινες σχέσεις έγιναν πιο καθαρές, πιο ειλικρινείς. Το καθεστώς βέβαια επιδιώκει να δημιουργεί απόσταση, αλλά εγώ γνώριζα από την αρχή ότι πρέπει να αντέξω και να περιμένω. Όταν βλέπω τον λαό μου να παλεύει με τόσες δυσκολίες, δεν θεωρώ ότι η δική μου θυσία είναι σημαντική. Στη φυλακή υπήρχαν άνθρωποι που υπέφεραν πολύ περισσότερο· κάποιοι έκαναν απεργίες πείνας για είκοσι μέρες χωρίς να το μάθει κανείς. Αν εγώ έκανα απεργία δύο ημερών, το μάθαινε όλος ο κόσμος. Άρα, δεν έκανα κάτι σπουδαίο· οι δικές μου δυσκολίες ήταν μικρές μπροστά στις δικές τους.
Τι σας κράτησε όρθιο όλα αυτά τα χρόνια; Τι σημαίνει για εσάς το σινεμά σήμερα;
Δεν ξέρω να κάνω τίποτα άλλο πέρα από το σινεμά. Όταν μου ανακοίνωσαν ότι δεν θα μπορώ να γυρίσω ταινίες για είκοσι χρόνια, σοκαρίστηκα· ήθελα να τα παρατήσω. Αλλά μετά σκέφτηκα πως πρέπει να βρω έναν τρόπο να συνεχίσω. Η κινητήριος δύναμή μου ήταν πάντα η ίδια: να φτιάχνω ταινίες. Και αυτό δεν πρόκειται ποτέ να αλλάξει.
Αν κάτι κρατάμε από τη συνέντευξη Τύπου του Τζαφάρ Παναχί, που πραγματικά είναι μια ανάσα πριν ανακοινωθεί το όνομά του στην πεντάδα με τις υποψήφιες διεθνείς ταινίες για τα Όσκαρ (σ.σ. το αντίθετο θα μας εξέπληττε), είναι το μήνυμά του ότι ο κινηματογράφος είναι πράξη αντίστασης και πράξη ζωής. Όσο υπάρχουν άνθρωποι που δημιουργούν, η ελευθερία δεν μπορεί να φυλακιστεί. Για εκείνον, το να γυρίζεις μια ταινία — ακόμη και με μια κάμερα σε ένα διαμέρισμα — είναι ένας τρόπος να παραμένεις ζωντανός, να δίνεις φωνή στην ελπίδα και να θυμίζεις ότι η ανθρωπιά μπορεί ακόμη να νικήσει τη βία.
Και κάτι ακόμα: μερικές φορές κάποιος μπορεί να μας «βάλει τα γυαλιά», ακόμα κι αν αυτά είναι της γυναίκας του.
Εδώ θα ακούσετε τον ευχαριστήριο λόγο του Τζαφάρ Παναχί κατά τη βράβευσή του στο Φεστιβάλ του Τορόντο 2025:
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
Γίνε μέλος στο κανάλι μας στο Viber
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος
