του Κλεάνθη Πασχώνη*
Οι επενδύσεις σε μικρομεσαία υδροπονικά high-tech θερμοκήπια, μπορεί να είναι μια πολύ καλή επενδυτική επιλογή στις παρούσες συνθήκες, αρκεί ο υποψήφιος επενδυτής να εξασφαλίσει κάποιες προϋποθέσεις ώστε να διασφαλίσει την βιωσιμότητα της επένδυσης. Τα πράγματα δεν είναι ούτε απλά, ούτε εύκολα.
- Απαιτείται ένα ρεαλιστικό επιχειρηματικό σχέδιο (business plan) που δεν θα το χαρακτηρίζει η υπεραισιοδοξία
- Απαιτείται μία οικονομοτεχνική μελέτη με ακριβή επικαιροποιημένα νούμερα
- Απαιτείται επιλογή σοβαρών κατασκευαστών και προμηθευτών μηχανολογικού εξοπλισμού και αυτοματισμών
- Απαιτείται πρόνοια για την δυσκολία εύρεσης εργατικού δυναμικού (εργάτες γης και εξειδικευμένο προσωπικό), κάτι που συνήθως υποτιμάται
- Απαιτείται εύρεση αξιόπιστων εμπορικών δικτύων για την διάθεση των παραγόμενων προϊόντων
- Απαιτείται σοβαρή γεωπονική τεχνική υποστήριξη από έμπειρους και εξειδικευμένους στην υδροπονική καλλιέργεια γεωπόνους, καθ’ όλη την καλλιεργητική περίοδο. Πολύ σημαντική είναι επίσης και η τεχνική καθοδήγηση από έμπειρο γεωπόνο, κατά τον σχεδιασμό και την εγκατάσταση της παραγωγικής μονάδας.
Τα υδροπονικά θερμοκήπια είναι δύσκολες επενδύσεις εντάσεως κεφαλαίου, εντάσεως εργασίας και εντάσεως τεχνολογίας συγχρόνως, με πολύ υψηλά πάγια λειτουργικά έξοδα και σχεδόν ανελαστικό κόστος παραγωγής. Η υδροπονική καλλιέργεια είναι μια ευαίσθητη παραγωγική αλυσίδα που απαιτεί συνεχή επίβλεψη και δεν συγχωρεί λάθη. Οι αγορές νωπών κηπευτικών απαιτούν ποιοτικά προϊόντα (μιλάμε για ευαλλοίωτα προϊόντα), με σταθερά υψηλή ποιότητα καθ’όλη την καλλιεργητική περίοδο, σε σταθερά υψηλές ποσότητες.
Οι αγορές δεν ασχολούνται σοβαρά με μικροπαραγωγούς, όσο ποιοτικό και να είναι το προϊόν που παράγουν. Στην συνέχεια αναφέρονται κάποια κρίσιμα σημεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη και πρέπει να διερευνηθούν κατά το προεπενδυτικό στάδιο:
- Κατά την επιλογή της αγροτικής γης που θα γίνουν οι θερμοκηπιακές εγκαταστάσεις, πρέπει να διασφαλιστεί τουλάχιστον 2-πλάσια έκταση από την έκταση του θερμοκηπίου. Θα απαιτηθούν πολλοί βοηθητικοί χώροι εκτός του χώρου καλλιέργειας, ενώ θα πρέπει να υπάρξει μέριμνα για την άνετη και ασφαλή κίνηση οχημάτων στους εξωτερικούς χώρους. Σημαντικό είναι να ληφθεί υπόψη και η εύκολη δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης (διαθέσιμοι γειτονικοί αγροί, χαμηλού κόστους κτήσης). Γενικότερα θα πρέπει να επιδιώκεται η εγκατάσταση των υδροπονικών θερμοκηπίων σε αγρούς χαμηλής γονιμότητας, σε περιοχές που υπάρχει φθηνή γεωργική γη και είναι κοντά στις αγορές. Επίσης κατά την επιλογή της τοποθεσίας, καλό είναι να αποφευχθούν περιοχές με υψηλή ατμοσφαιρική υγρασία ή ομίχλη. Σε τέτοιες περιοχές μπορεί να υπάρξουν έντονα προβλήματα ασθενειών για την καλλιέργεια (περονόσπορος, βοτρύτης, βακτηριώσεις κτλ), με μεγάλη επίπτωση στο ύψος της τελικής παραγωγής.
- Η διασφάλιση επάρκειας αρδευτικού νερού(τόσο για άρδευση της καλλιέργειας, όσο και για ψύξη του θερμοκηπίου μέσω υγρής παρειάς), είναι κρίσιμο στοιχείο μιας επένδυσης σε υδροπονικά θερμοκήπια. Οι μέγιστες ημερήσιες ανάγκες για νερό (ποσότητα) μπορούν να υπολογιστούν για κάθε περίπτωση και πρέπει να ληφθούν υπόψη πριν την επένδυση. Επίσης είναι σημαντική η πρόβλεψη για εφεδρική πηγή υδροδότησης ή δεξαμενές αποθήκευσης νερού, ώστε πάντα να υπάρχει αυτάρκεια νερού για τουλάχιστον 1 εβδομάδα. Τέλος, είναι εξίσου κρίσιμη η ποιότητα του αρδευτικού νερού, ώστε να είναι κατάλληλο για χρήση στην υδροπονία. Απαιτείται χημική ανάλυση νερού για τον έλεγχο της καταλληλότητας χρήσης σε υδροπονικές καλλιέργειες. Η χημική ανάλυση νερού για υδροπονική χρήση, πρέπει να γίνει σε εξειδικευμένα εργαστήρια και όχι σε κοινά χημικά εργαστήρια.Πολλές φορές το νερό είναι ακατάλληλο για υδροπονία, λόγω υψηλής αλατότητας ή ύπαρξης χημικών στοιχείων σε φυτοτοξικά επίπεδα (συνήθως κάποιου ιχνοστοιχείου όπως το βόριο ή το μαγγάνιο). Το πρώτο πράγμα που πρέπει να ελέγξει ο υποψήφιος επενδυτής σε υδροπονικά θερμοκήπια, είναι η επάρκεια και η καταλληλότητα του νερού.
- Η εύκολη σύνδεση στο ηλεκτρικό δίκτυο (χωρίς επιπλέον έξοδα για επέκταση του δικτύου) και η σταθερότητα του ηλεκτρικού δικτύου της περιοχής που θα γίνει ένα νέο υδροπονικό θερμοκήπιο, είναι σημαντικά. Πρέπει να τονιστεί ότι ένα υδροπονικό θερμοκήπιο πρέπει να έχει αδιάλειπτη λειτουργία και συνεχή παροχή ηλεκτρικής ενέργειας. Για το λόγο αυτό, πρέπει να υπάρχει πάντα πρόβλεψη για ηλεκτρογεννήτρια (χρήση σε περιπτώσεις διακοπής ρεύματος) και διάφορες εφεδρείες σε κρίσιμα υποσυστήματα του υδροπονικού θερμοκηπίου. Σε περίπτωση πολύωρης διακοπής ρεύματος, αν δεν υπάρχει ηλεκτρογεννήτρια, η υδροπονική καλλιέργεια θα καταστραφεί λόγω έλλειψης άρδευσης (μόνιμη μάρανση) και πιθανότατα λόγω επικράτησης πολύ υψηλών καταστροφικών θερμοκρασιών εντός του θερμοκηπίου (λόγω του “φαινομένου του θερμοκηπίου”).
- Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, είναι ζητούμενο πριν την επένδυση ένα πλήρες και σωστό επιχειρηματικό σχέδιο (business plan) με ρεαλιστικά στοιχεία, αντιπροσωπευτικά και επικαιροποιημένα νούμερα, με παραδοχές που αντικατοπτρίζουν την ελληνική πραγματικότητα. Απαιτούνται σωστά νούμερα για το κόστος παραγωγής (κόστος εργατικών, ενέργειας, αγροχημικών, συσκευασίας κτλ), το ύψος της αναμενόμενης παραγωγής, τις επισφάλειες, τους κινδύνους και το υπολογισμένο ρίσκο της κάθε καλλιέργειας (π.χ. ιώσεις ή σοβαρούς εντομολογικούς εχθρούς) καθώς και ρεαλιστικές αναμενόμενες τιμές πώλησης των παραγόμενων προϊόντων, με αποτύπωση της εποχικότητας των τιμών. Η εποχικότητα των τιμών, η εποχικότητα της προσφοράς και της ζήτησης και η εποχικότητα του κόστους παραγωγής (έξοδα θέρμανσης, δροσισμού κτλ), πρέπει να συνυπολογιστούν ώστε να καθοριστεί η βέλτιστη περίοδος καλλιέργειας και συγκομιδής, αναλόγως με την γεωγραφική ζώνη και το είδος της θερμοκηπιακής καλλιέργειας.Τα στοιχεία πρέπει να προέρχονται από ανθρώπους που γνωρίζουν πραγματικά τον κλάδο, την παραγωγή και την αγορά και όχι από θεωρητικούς.
- Πρέπει να δοθεί μεγάλη βαρύτητα στην εύρεση αξιόπιστης κατασκευαστικής εταιρίας θερμοκηπίων, που διαθέτει ποιοτικά και σύγχρονα θερμοκήπια. Είναι αυτονόητο ότι ο κατασκευαστής πρέπει να διαθέτει και έγκριση τύπου για τα θερμοκήπια που εγκαθιστά, οπότε λύσεις με θερμοκήπια από βαλκανικές χώρες ή κινέζικα, χρειάζονται προσοχή. Νέα θερμοκήπια που δεν διαθέτουν έγκριση τύπου, δεν είναι επιλέξιμα για επιδοτήσεις, ούτε μπορούν να ηλεκτροδοτηθούν από το ηλεκτρικό δίκτυο της χώρας μας.
- Το κρισιμότερο στοιχείο βιωσιμότητας μιας επένδυσης σε θερμοκηπιακή καλλιέργεια, είναι το κόστος θέρμανσης(ανάλογα με την περιοχή) και το είδος καυσίμου που θα χρησιμοποιηθεί. Το κόστος των περισσότερων καυσίμων είναι απαγορευτικό για την θέρμανση ενός θερμοκηπίου, ειδικά στην ηπειρωτική Ελλάδα. Στα θερμοκήπια, λόγω της ανυπαρξίας μόνωσης και των τεράστιων απωλειών θερμότητας, δεν πρέπει να υποτιμάται το κόστος θέρμανσης, γιατί στην ηπειρωτική Ελλάδα μπορεί να φτάσει να αποτελεί το ήμισυ του κόστους παραγωγής, καθιστώντας την επένδυση ζημιογόνο. Οι λύσεις που εξασφαλίζουν οικονομική βιωσιμότητα στην “εκτός εποχής” θερμοκηπιακή καλλιέργεια, είναι η θέρμανση με βιομάζα (ελαιοπυρήνας ή πυρηνόξυλο, κουκούτσια, ξύλο, πέλλετ κτλ), η συμπαραγωγή ηλεκτρισμού-θερμότητας και η θέρμανση με αξιοποίηση της γεωθερμίας. Φυσικά, υπάρχει μεγάλη σχετικότητα ανάλογα με την γεωγραφική ζώνη και το ύψος των θερμαντικών αναγκών. Η πρόβλεψη για θερμοκουρτίνες (οροφής ή/και πλευρικές) είναι κρίσιμη στις κρύες περιοχές της χώρας, αφού με την χρήση θερμοκουρτίνας, μπορεί να εξοικονομηθεί ενέργεια μέχρι και 50% (μισό κόστος θέρμανσης δηλαδή, αξίας δεκάδων χιλιάδων ευρώ).
- Πρέπει να δοθεί μεγάλη βαρύτητα στον δροσισμό-ψύξη των θερμοκηπιακών εγκαταστάσεων, γιατί είναι σχεδόν αδύνατη σήμερα η καλλιέργεια θερμοκηπιακών κηπευτικών την περίοδο Ιουνίου-Σεπτεμβρίου σε θερμοκήπιο που δεν έχει σύστημα ψύξης. Για παράδειγμα, λόγω τουρισμού, οι τιμές σε κηπευτικά όπως η τομάτα είναι εξαιρετικές κατά την θερινή περίοδο και η τομάτα έχει έντονα προβλήματα καρπόδεσης στις υψηλές θερμοκρασίας. Οπότε καλοκαιρινή καλλιέργεια τομάτας σε θερμοκήπιο χωρίς ψύξη, θα αποτύχει. Τα σύγχρονα θερμοκήπια πρέπει να διαθέτουν συγκεκριμένο σύστημα ψύξης, με συνδυασμό δυναμικού εξαερισμού(ανεμιστήρες χαμηλής ταχύτητας) και υγρού τοιχώματος (υγρή παρειά). Να σημειωθεί ότι άλλα συστήματα δροσισμού όπως η χρήση υδρονέφωσης, έχουν μικρές δυνατότητες και πολλά μειονεκτήματα.
- Είναι πολύ σημαντικό να δοθεί βάση σε μέτρα προστασίας από έντομα. Για παράδειγμα η τοποθέτηση κατάλληλων εντομοστεγών διχτυών σε όλα τα ανοίγματα ενός θερμοκηπίου (παράθυρα οροφής ή/και πλευρικά παράθυρα, πάνελ δροσισμού κτλ) ή η δημιουργία προθαλάμων στις εισόδους του θερμοκηπίου, είναι κρίσιμα για την αντιμετώπιση κάποιων σοβαρών εντομολογικών εχθρών των καλλιεργούμενων φυτών.Ουσιαστικά τα μέτρα αυτά στοχεύουν στην δημιουργία απομονωμένου περιβάλλοντος καλλιέργειας, εμποδίζοντας την είσοδο εντόμων και πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη κατά την φάση σχεδιασμού.
- Το φως είναι το κλειδί της παραγωγής. Μέγιστη παραγωγή επιτυγχάνεται μέσω μέγιστης φωτοσύνθεσης των φυτών. Έτσι στην περίπτωση των θερμοκηπίων, πρέπει να διασφαλιστεί η μέγιστη ηλιακή ακτινοβολία για τα φυτά κατά τις περιόδους που υπάρχει περιορισμένο φως (περίοδος Οκτωβρίου-Φεβρουαρίου). Υπάρχουν πολλά κατασκευαστικά στοιχεία του θερμοκηπίου που προκαλούν ανεπιθύμητη σκίαση και πολλές πρακτικές που μεγιστοποιούν την ηλιακή ακτινοβολία που φτάνει στα φυτά.Για παράδειγμα ο προσανατολισμός των σειρών φύτευσης με κατεύθυνση Βορράς-Νότος είναι ιδανικός για τη σωστή κατανομή του φωτός στην καλλιέργεια. Γενικότερα, ο σωστός συνδυασμός για τις μεσογειακές κλιματικές συνθήκες είναι η τοποθέτηση των γραμμών των φυτών στη διεύθυνση Βορράς-Νότος, σε ένα θερμοκήπιο που είναι τοποθετημένο σε διεύθυνση Ανατολή-Δύση. Ένα άλλο παράδειγμα: οι βοηθητικοί χώροι ενός θερμοκηπίου πρέπει να τοποθετούνται στην βόρεια πλευρά, έτσι ώστε να αποφεύγεται η σκίαση και συγχρόνως να παρέχεται προστασία του χώρου καλλιέργειας από τους κρύους ανέμους που αυξάνουν τις θερμοκρασιακές απώλειες του θερμοκηπίου. Επίσης πρέπει γίνει σωστή επιλογή συστήματος σκίασης του θερμοκηπίου για την θερινή περίοδο (σωστό ποσοστό σκίασης που δεν προκαλεί μείωση παραγωγής).
- Είναι σημαντικό να μην υποτιμηθεί η αξία της επένδυσης στην τεχνολογία: τα σύγχρονα υδροπονικά θερμοκήπια, εκτός από επενδύσεις εντάσεως κεφαλαίου και εργασίας, είναι κλασικές επενδύσεις εντάσεως τεχνολογίας. Η τεχνολογία μέσω αισθητήρων, αυτοματισμών, μηχανολογικού εξοπλισμού και λογισμικών, διασφαλίζει τις βέλτιστες συνθήκες καλλιέργειας και μεγιστοποιεί την παραγωγή.
- Στην περίπτωση των θερμοκηπιακών υδροπονικών επενδύσεων, μιλάμε για ευαίσθητα συστήματα που ότι χαλάει (αστοχία υλικού κτλ) πρέπει να επιδιορθώνεται άμεσα ή/και να υπάρχουν διάφορα εφεδρικά συστήματα.Οι ανοχές για αδράνεια είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Για τον λόγο αυτό, είναι κρίσιμο οι κατασκευαστές και οι προμηθευτές εξοπλισμού, αυτοματισμών κτλ, να διαθέτουν σοβαρή και ταχύτατη after-sales υποστήριξη. Βασικό κριτήριο επιλογής προμηθευτών πρέπει να είναι η αξιοπιστία και το service (όχι μόνον η οικονομικότητα), σε αντίθετη περίπτωση το αποτέλεσμα μπορεί να είναι καταστροφικό για την καλλιέργεια και την επιχείρηση.
- Επειδή η υδροπονική καλλιέργεια απαιτεί εξαιρετική εξειδίκευση και ευρύτατη τεχνογνωσία και εμπειρία, είναι αυτονόητη στην περίπτωση επενδυτών που δεν διαθέτουν γνώση και εμπειρία, η συνεργασία με εξειδικευμένους επαγγελματίες γεωπόνους. Γενικότερα σε τέτοιου είδους επενδύσεις απαιτείται συμβουλευτική υποστήριξη από το στάδιο προετοιμασίας της επένδυσης, συνεχή επίβλεψη κατά το στάδιο κατασκευής και γεωπονική τεχνική υποστήριξη από την πρώτη μέρα λειτουργίας της παραγωγικής υδροπονικής μονάδας. Υποστήριξη από έμπειρους γεωπόνους εξειδικευμένους στην υδροπονική θερμοκηπιακή καλλιέργεια.
- Η αναζήτηση και εύρεση εμπορικών δικτύων διάθεσης του παραγόμενου προϊόντος, πρέπει να γίνεται πολύ πριν την έναρξη της παραγωγής και παράλληλα να έχει διασφαλιστεί ο τρόπος μεταφοράς των αγροτικών προϊόντων στις αγορές (χρήση μεταφορικής εταιρίας ή ίδια μεταφορικά μέσα).
- Διερεύνηση για πιθανή ανάγκη δημιουργίας συσκευαστηρίου, πιθανή ανάγκη χρήσης διαλογέα (καλιμπραδόρου) για τυποποίηση και συσκευασία των προϊόντων, καθώς επίσης και πιθανή ανάγκη χρήσης ψυκτικών θαλάμων (αναλόγως με το είδος του κηπευτικού που θα καλλιεργηθεί). Επίσης διερεύνηση για τον τρόπο συσκευασίας των προϊόντων (χαρτοκιβώτια και υλικά συσκευασίας) και την γραφιστική υποστήριξη (δημιουργία λογότυπων κτλ).
- Υπάρχουν διάφορες άδειες και γραφειοκρατικά θέματα που πρέπει να διερευνηθούν, όπως εγγραφή στο μητρώο παραγωγών (λήψη κωδικού αριθμού παραγωγού για την ιχνηλασιμότητα των προϊόντων), άδεια συσκευαστηρίου, άδεια ψεκαστή για συνταγογράφηση γεωργικών φαρμάκων κ.α.
- Όπως έχει προαναφερθεί, η θερμοκηπιακή καλλιέργεια είναι μια δραστηριότητα εντάσεως εργασίας. Ένα σοβαρό θέμα που θα απασχολήσει μελλοντικά τον επενδυτή σε θερμοκήπια, μετά την έναρξη λειτουργίας κατά την φάση της καλλιέργειας, είναι τα εργατικά χέρια. Τόσο η εύρεση ανειδίκευτων εργατών γης, όσο και η εύρεση εξειδικευμένου προσωπικού (πχ κάποιου γεωτεχνικού υπεύθυνου παραγωγής) είναι δύσκολη υπόθεση. Συγχρόνως η γενικότερη έλλειψη εργατών γης, προκαλεί πίεση με συνεχή άνοδο των ημερομισθίων. Αυτό προκαλεί σημαντική αύξηση στο κόστος παραγωγής, τελικά. Να σημειωθεί ότι στα σύγχρονα υδροπονικά θερμοκήπια, το κόστος εργατικών αποτελεί μεγάλο κομμάτι του κόστους παραγωγής, περίπου 35%-40% αυτού.
Γενικότερα, στις επενδύσεις στα υδροπονικά θερμοκήπια, πρέπει να υπάρχει ορθολογισμός και σύνεση. Δεν πρέπει να γίνονται εκπτώσεις σε παραγωγικά στοιχεία, ούτε σπατάλες σε μη παραγωγικά στοιχεία.
Όλα πρέπει να εξετάζονται υπό το πρίσμα κόστους-οφέλους.
Κλείνοντας, να τονιστεί ότι και στα υδροπονικά θερμοκήπια ισχύει η κλασική αρχή “το φθηνό είναι ακριβό“. Οι “εκπτώσεις”, κακοτεχνίες, αστοχίες ή παραλείψεις κατά την εγκατάσταση ενός θερμοκηπίου, στοιχίζουν πανάκριβα στο μέλλον, στοιχίζουν χιλιάδες ευρώ σε αυξημένες εργατοώρες και δεκάδες χιλιάδες ευρώ σε μειωμένη παραγωγή. Κάθε χρόνο.
Στα σύγχρονα υδροπονικά θερμοκήπια, όσο εύκολη είναι η κερδοφορία όταν διασφαλιστεί το ορθό, άλλο τόσο εύκολη είναι και η ζημιογόνος χρήση όταν γίνουν λάθη. Το αποτέλεσμα εξαρτάται απολύτως από τις επιλογές και την διαχείριση.
Αναλυτικά το άρθρο κ. Πασχώνη μπορείτε να δείτε εδώ.
*Γεωπόνου και Επικεφαλούς της Euphoria Greenhouse & Hydroponics Consultings
