Πάνω από 100 χρόνια πριν, οι Γερμανοί επινόησαν τον όρο öhrwurm – σκουλήκι στο αυτί ή earworm για τους αγγλόφωνους – προκειμένου να περιγράψουν την εμπειρία ενός τραγουδιού που κολλάει στο μυαλό.
Οι επιστήμονες χρησιμοποιούν πιο… σοβαρά ονόματα, όπως «σύνδρομο κολλημένου τραγουδιού» και «επανάληψη μουσικών εικόνων». Ωστόσο, η ανατριχιαστική εικόνα ενός σκουληκιού που σέρνεται μέσα στο κεφάλι μας αποδείχθηκε «πιασάρικη» – υπάρχει ακόμη και μουσικός με το όνομα DJ Earworm.
«Το earworm είναι ένα μουσικό απόσπασμα, συνήθως τριών ή τεσσάρων μέτρων, που επαναλαμβάνεται συνεχώς στο μυαλό μας», εξηγεί ο νευρολόγος Δρ. Όλιβερ Σακς στην ιστοσελίδα του Kennedy Center. «Πρόκειται για μια ειδική μορφή ακούσιας μουσικής εικόνας που είναι εκτός ελέγχου και μπορεί να γίνει αρκετά δυσάρεστη και ενοχλητική».
Και ενώ οι τραγουδοποιοί έχουν μάθει πολλά κόλπα για να δημιουργούν earworms, το να τα εξαφανίσεις είναι μια άλλη ιστορία. Όσοι υποφέρουν από earworms δοκιμάζουν πολλούς τρόπους για να τα βγάλουν από το μυαλό τους. Μερικοί σκέφτονται κάποιο άλλο τραγούδι. Άλλοι τραγουδούν το earworm μέχρι το τέλος του. Άλλοι ασχολούνται με μια εργασία που απαιτεί περισσότερη συγκέντρωση. Μια μελέτη διαπίστωσε ότι όσο πιο σκληρά αγωνίζονται κάποιος να «πνίξει» ένα earworm, τόσο περισσότερο αυτό τείνει να τον βασανίζει.
Τι λέει η επιστήμη
Μελέτες δείχνουν ότι τα earworms είναι αποτέλεσμα μιας σύνθεσης μουσικών και νευρολογικών παραγόντων. Οι μελωδίες που επαναλαμβάνονται συχνότερα έχουν απλές δομές, γρήγορο ρυθμό και εύκολες γραμμές που μπορεί κανείς να μουρμουρίσει. Η μουσικολόγος Κέλι Τζακουμπόφσκι, σε μελέτη που ανέλυσε πάνω από 3.000 τραγούδια, διαπίστωσε ότι αυτά που μένουν στο μυαλό παρουσιάζουν κοινά μελωδικά μοτίβα και ταχύτερο μέσο ρυθμό σε σχέση με τα υπόλοιπα.
Ο ακουστικός φλοιός είναι το μέρος του εγκεφάλου όπου τα earworms κάνουν την περισσότερη «δουλειά». Πρόκειται για ένα τμήμα που επεξεργάζεται μεγάλο μέρος των ήχων, συμπεριλαμβανομένης της μουσικής. Είναι επίσης το μέρος όπου αποθηκεύονται οι μουσικές αναμνήσεις.
Αυτό διαπίστωσαν οι ερευνητές του Κολεγίου Ντάρτμουθ στις ΗΠΑ, όταν διεξήγαγαν ένα πείραμα με εγκεφαλογραφήματα για να εξετάσουν πού επεξεργάζεται ο εγκέφαλος την μουσική που φανταζόμαστε (σε αντίθεση με εκείνη που ακούμε από εξωτερική πηγή). Έπαιξαν μέρος ενός γνωστού τραγουδιού και μετά το διέκοψαν. Οι άνθρωποι που συμμετείχαν στο πείραμα φαντάστηκαν τα μέρη που έλειπαν.
«Διαπιστώσαμε ότι ο ακουστικός φλοιός που είναι ενεργός όταν ακούτε ένα τραγούδι, επανενεργοποιείται και όταν απλώς φαντάζεστε ότι ακούτε το τραγούδι», λέει ο επικεφαλής ερευνητής Ντέιβιντ Κρέιμερ. Με άλλα λόγια, ο ακουστικός φλοιός λειτουργεί ως… MP3 player της φαντασίας σας.
Η ψυχολογική κατάσταση επηρεάζει επίσης την εμφάνιση ενός earworm: το άγχος, η απόσπαση της προσοχής ή η νοσταλγία μπορούν να ανοίξουν την πόρτα ώστε μια μελωδία να εγκατασταθεί ξαφνικά και ανεξέλεγκτα.
Η σχέση της μνήμης με τη μουσική
Ο Δρ. Όλιβερ Σακς αναρωτιέται αν τα earworms είναι σε μεγάλο βαθμό προϊόν της ηλεκτρονικής εποχής. Πάνω από έναν αιώνα πριν, οι περισσότεροι άνθρωποι έπρεπε να πηγαίνουν σε πάρτι, συναυλιακές αίθουσες ή εκκλησίες για να ακούσουν μουσική. Δεν υπήρχαν ραδιόφωνα, στερεοφωνικά ή MP3 players που κάποιος μπορούσε να ενεργοποιήσει και να παίξει την δική του playlist. Σήμερα όμως, οι άνθρωποι περιβάλλονται από μουσική όπου κι αν πάνε: στα αυτοκίνητα, στα καταστήματα και στα ακουστικά τους. Τα earworms έχουν συνεχή πρόσβαση στο μυαλό και στις αναμνήσεις μας.
Μέχρι στιγμής, κανείς δεν ξέρει γιατί τα τραγούδια που φανταζόμαστε μερικές φορές κολλάνε στο μυαλό μας. Ωστόσο, τα earworms συναρπάζουν τους επιστήμονες του εγκεφάλου. Έχουν διαπιστώσει ότι η μνήμη των ανθρώπων όσον αφορά τη μουσική είναι απίστευτα ισχυρή. Και το να «προσθέτουμε» πληροφορίες στη μουσική μπορεί να μας βοηθήσει να θυμόμαστε πιο εύκολα γεγονότα και λεπτομέρειες – όπως τα μικρά παιδιά που μαθαίνουν την αλφαβήτα και τους αριθμούς στον ρυθμό ενός τραγουδιού. Μπορούμε να θυμηθούμε τη μελωδία, τον ρυθμό και τους στίχους ενός τραγουδιού πολλά χρόνια μετά την τελευταία φορά που το ακούσαμε.
Το φαινόμενο των earworms μάς θυμίζει ότι ο εγκέφαλος διαθέτει δικές του δυναμικές και ότι η μουσική μπορεί να τον επηρεάσει χωρίς την άδειά μας. Αποτελεί μια μικρή, καθημερινή απόδειξη της περίπλοκης λειτουργίας της σκέψης και της μνήμης, που συνδυάζει νευρολογικούς και ψυχολογικούς παράγοντες με τον πιο απροσδόκητο τρόπο.
