H πρόσφατη απόφαση της αιγυπτιακής δικαιοσύνης για τη Μονή του Σινά ανατρέπει πτυχές του ιδιοκτησιακού καθεστώτος του μνημείου, αλλά και τους όρους που είχαν συμφωνηθεί με την ελληνική πλευρά. Πώς έχει όμως η Ελλάδα συμπεριφερθεί απέναντι στην Αίγυπτο ως προς την περιουσία που βρίσκεται στην ελληνική επικράτεια, αλλά υπάγεται σε αιγυπτιακή κυριότητα; Πώς έχει διαχειριστεί ιστορικά η Αθήνα τα μνημεία και τα ακίνητα που αποτελούν το βακούφι της Καβάλας – ένα σύνολο κτιριακών και γαιοκτητικών αφιερώσεων που περιλαμβάνουν το Ιμαρέτ, την οικία του Μεχμέτ Αλή Πασά και ακίνητα στη Θάσο;
Η Ελλάδα δεν εγείρει αξιώσεις κυριότητας για τη μονή, που αποτελεί αυτοτελές νομικό πρόσωπο, υπαγόμενο στο αιγυπτιακό δίκαιο. Διαπραγματεύεται με το Κάιρο για το μνημείο του Σινά απλώς ως ενδιαφερόμενο μέρος. Αντιθέτως, το βακούφι της Καβάλας θεμελιώθηκε με βάση την ισλαμική πρακτική του waqf (ισλαμικού ευαγούς ιδρύματος) και παραμένει νομικώς ενταγμένο στο πλαίσιο της αιγυπτιακής Ανωτάτης Αρχής Βακουφίων (Supreme Council of Awqaf).
1813
Η ανέγερση του διδασκαλείου
Το Ιμαρέτ ανηγέρθη το 1813 με δαπάνη του Μεχμέτ Αλή Πασά της Αιγύπτου –γεννημένου στην Καβάλα– ως σύμπλεγμα κοινωφελών και θρησκευτικών κτιρίων. Στεγάζοντας ένα ιεροδιδασκαλείο (μεντρεσέ), σχολείο (μεκτέμπ), βιβλιοθήκη, μαγειρεία, χώρους φιλοξενίας και προσευχής, λειτούργησε ως σημείο κοινωνικής πρόνοιας ανεξαρτήτως θρησκείας. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα ιδρύματα μοντέρνου εκπαιδευτικού προσανατολισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αντανακλώντας την εκσυγχρονιστική αντίληψη του Μεχμέτ Αλή. Για τη συντήρηση του ευαγούς ιδρύματος η νήσος Θάσος παραχωρήθηκε από τον σουλτάνο Μαχμούτ Β΄ στον Μεχμέτ Αλή το 1813. Καθ’ όλο τον 19ο αιώνα το Ιμαρέτ υπηρέτησε τον αρχικό του σκοπό: το κορανικό σχολείο συνέχισε τη λειτουργία του έως το 1902, ενώ η δωρεάν σίτιση από τα μαγειρεία του συνεχίστηκε έως και το 1923.
1913
Υπό ελληνική κυριαρχία
Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, η πόλη της Καβάλας προσαρτήθηκε στο ελληνικό κράτος (1913). Οι δραματικές εξελίξεις που ακολούθησαν –η ήττα της Ελλάδας στη Μικρασιατική Εκστρατεία και η Συνθήκη Ανταλλαγής Πληθυσμών (1923)– σήμαναν το τέλος της μουσουλμανικής κοινότητας στην περιοχή. Η ιδιαιτερότητα, όμως, του βακουφίου της Καβάλας ήταν καθοριστική: Μετά την ενσωμάτωση της Καβάλας στο ελληνικό κράτος (1913) και κατόπιν πιέσεων της ελληνικής κοινότητας του Καΐρου και της Αλεξανδρείας –που σε μεγάλο βαθμό χρηματοδοτούσε τους Μακεδονικούς Αγώνες– αναγνωρίστηκε ειδικά ως βακούφι του Μεχμέτ Αλή. Το Βακούφι ως μη δορυάλωτο –δεν κατακτήθηκε από στρατό ή με πόλεμο (δόρυ)– εξαιρέθηκε από τα ανταλλάξιμα, με αποτέλεσμα η κυριότητά του να παραμείνει ως βακουφική περιουσία της τότε βασιλικής οικογενείας της Αιγύπτου.
1922
Καταφύγιο για τους πρόσφυγες
Με την ανταλλαγή πληθυσμών, το Ιμαρέτ σταμάτησε να λειτουργεί ως ισλαμικό ίδρυμα και μερικά χρόνια αργότερα αξιοποιήθηκε για την αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης: από τα τέλη του 1922 στέγασε πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, λειτουργώντας επί δεκαετίες ως καταφύγιο φτωχών οικογενειών.
Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι και τη δεκαετία του 1960 διέμεναν εκεί άπορες οικογένειες, καταβάλλοντας ένα μικρό ενοίκιο στον εκάστοτε εκπρόσωπο του αιγυπτιακού οργανισμού βακουφίων (Waqf) που είχε την ευθύνη του χώρου. Το 1967 οι τελευταίοι κάτοικοι απομακρύνθηκαν και το μνημείο σφραγίστηκε λόγω της προχωρημένης φθοράς του.
1954
Μετά τον Νάσερ
Μετά την επανάσταση του Νάσερ και την κατάργηση της βασιλείας στην Αίγυπτο το βακούφι περιήλθε στο αιγυπτιακό υπουργείο Θρησκευτικών Υποθέσεων και το 1954 αναγνωρίστηκε από την ελληνική πολιτεία ως ιδιοκτησία του Αιγυπτιακού Οργανισμού Βακουφίων.
Το 1984, με διακρατική συμφωνία, επιβεβαιώθηκε η ιδιοκτησία του αιγυπτιακού Δημοσίου και θεσπίστηκε κοινό πλαίσιο διαχείρισης και προστασίας του μνημείου.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το βακούφι Καβάλας δεν περιορίζεται στο Ιμαρέτ. Περιλαμβάνει επίσης την οικία του Μεχμέτ Αλή, η οποία σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, καθώς και ακίνητη περιουσία στο νησί της Θάσου.
1990
Αναστήλωση και νέα εποχή
Η ανάδειξη του Ιμαρέτ και της οικίας του Μεχμέτ Αλή ξεκίνησε εκ νέου στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όταν η Αννα Μισιριάν, επιχειρηματίας με καταγωγή από την Καβάλα, πρότεινε την αποκατάστασή του. Το αιγυπτιακό κράτος παραχώρησε τη χρήση του στην εταιρεία «Ιμαρέτ Α.Ε.» για 50 έτη, προκειμένου να χρηματοδοτηθεί η πλήρης αποκατάσταση του μνημείου. Η αναστήλωση ολοκληρώθηκε το 2004 και το Ιμαρέτ επαναλειτούργησε ως πολιτιστικός και φιλοξενιακός χώρος, ενταγμένος στο παγκόσμιο δίκτυο πολιτιστικού τουρισμού, διατηρώντας την ιστορική του ταυτότητα. Στο ίδιο συγκρότημα αλλά και στην οικία του Μεχμέτ Αλή εδρεύει και το Κέντρο Διαπολιτισμικής Ερευνας MOHA (Motivation Of Heritage Affiliations), που προωθεί τη μελέτη του Ισλάμ, των μεσογειακών πολιτισμών και της διαθρησκειακής συνύπαρξης. Το Ιμαρέτ, ως μοναδικό δείγμα οθωμανικής αρχιτεκτονικής, θεωρείται από διεθνείς οργανισμούς πρότυπο συντήρησης και επαναξιοποίησης πολιτιστικών μνημείων.
Τι σημαίνει βακούφι
Το Ιμαρέτ, δωρεά του Μεχμέτ Αλή, έχει καταγραφεί ως waqf –δηλαδή ως ισλαμικό ευαγές ίδρυμα– και σύμφωνα με το αιγυπτιακό δίκαιο, αυτή η ιδιότητα είναι αιώνια, ιερή και αμετάκλητη.
Oπως τεκμηριώνει η σχετική μελέτη της Ελισάβετ Τσεγκελίδου, το βακούφι στην ισλαμική ερμηνεία, και ιδιαίτερα στο αιγυπτιακό πλαίσιο, είναι θεσμός ιερής κυριότητας, που δεν δύναται να μεταβιβαστεί, να πωληθεί ή να γίνει αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Είναι απολύτως ξένο από την έννοια της ιδιοκτησίας όπως την καταλαβαίνουμε στη Δύση: δεν ανήκει ούτε στο κράτος ούτε στο φυσικό πρόσωπο, αλλά «ανήκει στον Θεό». Η αιγυπτιακή Διεύθυνση Βακουφίων θεωρεί εαυτήν θεματοφύλακα θείας περιουσίας και άρα κάθε χρήση πρέπει να υπηρετεί όχι τον πολιτισμό ή την τοπική κοινωνία, αλλά τη διατήρηση του ισλαμικού χαρακτήρα του χώρου.
Θεολογικός επεκτατισμός
Η πιο ανησυχητική εξέλιξη είναι η απόφαση της αιγυπτιακής Δικαιοσύνης που στέρησε τη Μονή του Σινά από τη μοναστική κοινότητά της, με το ουσιαστικό επιχείρημα ότι το αιγυπτιακό κράτος έχει τη διοικητική και πνευματική ευθύνη του χώρου. Η Αίγυπτος προχωρεί σε θεολογική παλινόρθωση της κρατικής εξουσίας επί των θρησκευτικών ιδρυμάτων, ανεξαρτήτως δόγματος.
Αν αυτό το μοντέλο γενικευθεί, η Αίγυπτος, και όχι μόνον, θα μπορεί να ζητεί τον έλεγχο μοναστηριών, ναών ή μουσουλμανικών μνημείων στο εξωτερικό, με βάση θεολογικά επιχειρήματα περί «ιερού σκοπού». Θα μπορούσε, με αυτό το σκεπτικό, να δοκιμάσει να ασκήσει τα «ελέω θεού δικαιώματά της» και εκτός αιγυπτιακής επικράτειας, στο βακούφι της Καβάλας.
Το σημερινό –εύθραυστο– καθεστώς του Ιμαρέτ οφείλεται αποκλειστικά στην ισχύ σύμβασης εκμίσθωσης. Η σύμβαση λήγει το 2051 και η αιγυπτιακή πλευρά θα έχει, ως κύριος, την ευχέρεια να επιλέξει νέο μισθωτή με αποκλειστικά θρησκευτικά κριτήρια. Εάν δεν υπάρξει μέχρι τότε άλλη –συμβατική ή κανονιστική– ρύθμιση, η χρήση του μνημείου μπορεί να αλλάξει κατά τη βούληση της ηγεσίας που θα τύχει να βρίσκεται στα αιγυπτιακά πράγματα σε 26 χρόνια.
Ενας ξεχωριστός Καβαλιώτης
Από αγάπη στην πόλη όπου γεννήθηκε, ο πάμπλουτος Μεχμέτ Αλή (Μοχάμεντ Αλη) κατέλιπε στην Καβάλα το κτίριο του Ιμαρέτ ως θρησκευτικό, εκπαιδευτικό και φιλανθρωπικό ίδρυμα.
ομώνυμη πλατεία της Καβάλας.
Πληθωρική προσωπικότητα ο ίδιος, από εκεί έφυγε, ετών 30, ως αξιωματικός, ενισχύοντας με στρατιωτική δύναμη τον σουλτάνο εναντίον των Γάλλων του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Εξοντώνοντας κατόπιν τους ηγέτες των φοβερών Μαμελούκων, χρίσθηκε από τον ευγνώμονα Μαχμούτ Β΄ κυβερνήτης της Αιγύπτου, ο οποίος του δώρισε τη Θάσο, νησί με το οποίο ο Αλή ήταν από παιδί δεμένος.
Εχοντας όραμα να καταστήσει τη χώρα του Νείλου σύγχρονο κράτος, εφάμιλλο των ευρωπαϊκών δυνάμεων, προώθησε σειρά ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων, επεκτείνοντας την εδαφική και ηγεμονική του κυριαρχία. Η ισχύς του ανησύχησε τον σουλτάνο. Ο Μεχμέτ Αλή τον καθησύχασε στέλνοντας τον γιο του Ιμπραήμ να καταπνίξει την Ελληνική Επανάσταση. Πέθανε το 1849 στην Αλεξάνδρεια.
Η απόπειρα τουρκικής εισπήδησης
Σύμφωνα με έγκυρες πηγές, κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Μοχάμεντ Μόρσι και των Μουσουλμάνων Αδελφών στην Αίγυπτο, σε συνεννόηση με τον Ταγίπ Ερντογάν, έγινε προσπάθεια μεταβίβασης του Ιμαρέτ στην τουρκική ΤΙΚΑ, τον διεθνή οργανισμό πολιτιστικής «βοήθειας» της Αγκυρας. Αντάλλαγμα; Η παραχώρηση βακουφίων που ελέγχει η Τουρκία στην Αλεξάνδρεια και σε άλλα μέρη της Αιγύπτου.
Το σχέδιο τελικά ναυάγησε μετά την πτώση του Μόρσι, αλλά η γεωπολιτική πρόθεση ήταν σαφής: η Καβάλα, γενέτειρα του Μεχμέτ Αλή, συνιστά κρίσιμο σύμβολο για το νεοοθωμανικό αφήγημα της Τουρκίας. Η εμπλοκή της Αιγύπτου δεν είναι αποκομμένη από τις περιφερειακές ισορροπίες: το waqf μετατρέπεται σε εργαλείο γεωπολιτικής επιρροής.
*Ο κ. Βαγγέλης Αρεταίος είναι ερευνητής στο Κέντρo Διαπολιτισμικής Ερευνας (ΜOHA).
