Μία «φυλακή» στο υπόγειο
Το 1971, ο καθηγητής ψυχολογίας Philip Zimbardo σχεδίασε στο Πανεπιστήμιο του Stanford ένα από τα πιο διάσημα και αμφιλεγόμενα πειράματα στην ιστορία της κοινωνικής ψυχολογίας. Στόχος του ήταν να εξετάσει πώς η εξουσία και η υποταγή επηρεάζουν και καθορίζουν την συμπεριφορά των ανθρώπων.
Σε μία προσομοίωση φυλακής, 24 φοιτητές ανέλαβαν με τυχαία επιλογή τον ρόλο του «κρατούμενου» ή του «φύλακα». Από τους κρατούμενους αποκρύφθηκαν τα ονόματα και τους δόθηκαν αριθμοί, με στολές που τόνιζαν την απώλεια της ατομικότητας. Οι «φύλακες» επίσης απέκτησαν στολή, γυαλιά που έκρυβαν ελαφρώς τα μάτια και τους δόθηκε η δυνατότητα να εφαρμόζουν ένα σύνολο κανόνων, γεγονός που τους έδινε εξουσία.
Advertisment
Η εξέλιξη ήταν σοκαριστική: οι «φύλακες» υιοθέτησαν πολύ γρήγορα αυταρχικές συμπεριφορές, ενώ οι «κρατούμενοι» εμφάνισαν συναισθήματα, άγχους, απόγνωσης και εντέλει «δήλωσαν» υποταγή. Το πείραμα που είχε σχεδιαστεί να διαρκέσει 2 εβδομάδες, σταμάτησε την έκτη μέρα λόγω των σοβαρών ψυχολογικών επιπτώσεων στους συμμετέχοντες.
Το δίδαγμα: το «πλαίσιο» μας αλλάζει
Το πείραμα φανέρωσε κάτι που μέχρι τότε δεν είχε ερευνηθεί σε βάθος: οι ρόλοι και οι συνθήκες μπορούν να διαμορφώσουν την συμπεριφορά μας σε βαθμό που να «σκεπάζονται» η ατομικότητα και οι προσωπικές μας αξίες. Δεν είναι μόνο η προσωπικότητα-ιδιοσυγκρασία η οποία καθορίζει το πώς θα φερθούμε, αλλά και το πλαίσιο μέσα στο οποίο τοποθετούμαστε.
Η θεωρία της «αποπροσωποποίησης-αποατομίκευσης» (deindividuation) υποστηρίζει ότι όταν οι άνθρωποι χάνουν την προσωπική τους ταυτότητα μέσα σε μία ομάδα ή έναν ρόλο, γίνονται πιο ευάλωτοι στο να υιοθετούν συμπεριφορές που υπό άλλες συνθήκες δεν θα διάλεγαν. Αυτό φάνηκε καθαρά στο εν λόγω πείραμα.
Advertisment
Οι κριτικές
Όπως ήταν εύλογο και αναμενόμενο, το πείραμα έχει δεχθεί ισχυρή κριτική. Πολλοί επιστήμονες επισημαίνουν ότι οι οδηγίες του Zimbardo ίσως επηρέασαν την συμπεριφορά των φυλάκων, ενώ άλλοι τονίζουν ότι το δείγμα ήταν πολύ μικρό ώστε να εξαχθούν γενικεύσιμα συμπεράσματα. Παρά τις κριτικές, η ουσία παραμένει: η κοινωνική μας θέση και οι ρόλοι μας μπορούν να επηρεάσουν σε βάθος την συμπεριφορά μας.
Οι ρόλοι στην σύγχρονη εποχή
Σήμερα, 50 χρόνια μετά, το πείραμα συνεχίζει να λειτουργεί ως καθρέφτης. Δεν χρειάζεται να είμαστε έγκλειστοι σε φυλακή για να αντιληφθούμε την δύναμη του εκάστοτε «ρόλου». Για παράδειγμα:
- Στην εργασία: ο υπάλληλος που υπακούει στον αυστηρό προϊστάμενο.
- Στις σχέσεις: ο σύντροφος που παίρνει τον ρόλο του ελεγκτή ή του εξαρτημένου.
- Στα κοινωνικά δίκτυα: η «προσεκτικά χτισμένη» εικόνα που ενσαρκώνει τον ρόλο μίας ζωής χωρίς ρωγμές.
Οι ρόλοι μας προσδίδουν δύναμη και δίνουν νόημα, αλλά μπορούν να μας εγκλωβίσουν όταν ξεχνάμε ότι δεν ταυτιζόμαστε ολοκληρωτικά με αυτούς.
Ελευθερία μέσα από την επίγνωση
Είναι σημαντικό μέσα από όλα αυτά να αντλήσουμε την ανάγκη για συνειδητότητα. Να θυμόμαστε ότι οι ρόλοι είναι αναγκαίοι, αλλά δεν μας ορίζουν απόλυτα. Ο γονέας, για παράδειγμα, είναι και άνθρωπος με δικές του ανάγκες, ο εργαζόμενος είναι φίλος, και σύντροφος.
Ο «φύλακας» και ο «κρατούμενος» υπάρχουν σε κάθε κοινωνική αλληλεπίδραση, αλλά δεν αποτελούν το σύνολο της ύπαρξής μας. Πολλές φορές, μέσα από την καθημερινή πίεση να ανταποκριθούμε στον εκάστοτε ρόλο μας, χάνουμε την ενσυναίσθηση, ξεχνάμε την ουσία και την πραγματική αξία της ζωής.
Η ελευθερία ξεκινά τη στιγμή που μπορούμε να αντιληφθούμε τον ρόλο μας και να πούμε: «Αυτό κάνω τώρα. Αλλά δεν είμαι μόνο αυτό».
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Zimbardo, P. G. (1973). On the ethics of intervention in human psychological research: With special reference to the Stanford Prison Experiment. Cognition, 2(2), 243-256.
Zimbardo, P. G. (2007). The Lucifer effect: Understanding how good people turn evil. New York, NY: Random House.
Le Texier, T. (2019). Debunking the Stanford Prison Experiment. American Psychologist, 74(7), 823-839.
