Φόρτωση Text-to-Speech…
Η μεγάλη εκλογική άνοδος της ριζοσπαστικής και λαϊκιστικής Δεξιάς σε πολλές ώριμες ευρωπαϊκές δημοκρατίες είχε φέρει στο επίκεντρο το θέμα της «δημοκρατικής υποχώρησης». Η καταρράκωση όμως των δημοκρατικών κανόνων στις ΗΠΑ, μετά τη δεύτερη νίκη Τραμπ, οδήγησε σε έκρηξη τη δημόσια συζήτηση για την κρίση της δημοκρατίας. Η εύλογη ανησυχία για την απειλή για τη δημοκρατία που εκπροσωπούν ο Τραμπ και η ευρωπαϊκή και η παγκόσμια άκρα Δεξιά δείχνει σωστά τους «επικίνδυνους» παίκτες. Κρύβει όμως το «γήπεδο». Η δομή της δημοκρατικής σκακιέρας είχε αλλάξει πριν οι επικίνδυνοι παίκτες αποκτήσουν τόση ισχύ.
Τρία προϋπάρχοντα δημοκρατικά ελλείμματα –το έλλειμμα που δημιούργησε η παγκοσμιοποίηση, αυτό που παρήγαγε η Ε.Ε. και ένα τρίτο, παλαιότερο, που σχηματίστηκε από την κοινωνιολογική/πολιτισμική αλλαγή και την κρίση των κομμάτων στις δυτικές δημοκρατίες– είχαν διαμορφώσει σημαντικά και αλληλοενισχυόμενα κενά πολιτικής αντιπροσώπευσης. Τα κενά αυτά, είτε τα βλέπαμε καθαρά, είτε τα βλέπαμε λίγο, είτε δεν τα βλέπαμε καθόλου, ήταν παρόντα. Μπορεί να μη γνωρίζαμε ποιος θα τα καλύψει, αλλά τα κενά ήταν μπροστά στα μάτια μας. Προϋπήρχαν των σημερινών εξελίξεων. Και εν μέρει τις προκάλεσαν ή, τουλάχιστον, τις διευκόλυναν. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είχε υπονομευθεί πριν δεχτεί τη σημερινή, μεγάλη επίθεση.
Από αυτή τη σκοπιά συνιστά «οπτική σύγχυση» το να στρέφουμε τον προβολέα μόνο στο σκοτεινό παρόν. Δίνουμε μέγιστη έμφαση στη σημερινή απειλή, εστιάζουμε την προσοχή μας στις συνέπειες, ενώ πολλάκις είχαμε χειροκροτήσει, και με πάθος, τα αίτια.
Παγκοσμιοποίηση
Με την παγκοσμιοποίηση, η ισορροπία μεταξύ αγορών και πολιτικής που είχε αποκρυσταλλωθεί μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ανατράπηκε. Διαμορφώθηκε έτσι μια θεμελιακή συνθήκη ανισότητας εις βάρος της πολιτικής ρύθμισης και υπέρ των αγορών. Η «ανημπόρια» των κυβερνώντων, ο περιορισμός τους σε «ένα είδος ασφυκτικού ρεαλισμού στενών οριζόντων» (Μ. Ματσαγγάνης) έγινε χαρακτηριστικό της νέας ιστορικής φάσης. Η απώλεια ισχύος της εθνικής πολιτικής, άρα και των πολιτών και του εθνικού πολιτικού προσωπικού, αποτέλεσε την πρώτη εκδήλωση, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, ενός εν εξελίξει –και σταδιακά ενισχυόμενου– «δημοκρατικού ελλείμματος».
Αίσθηση εκπεσμού – Στο επίκεντρο της σημερινής δημοκρατικής υποχώρησης βρίσκονται διεθνείς καταναγκασμοί, ο περιορισμός της αποτελεσματικότητας του εκτελεστικού βραχίονα και η αίσθηση εκπεσμού της πολιτικής κοινότητας που ονομάζεται «έθνος-κράτος».
Η οικονομική παγκοσμιοποίηση, δίνοντας προτεραιότητα στις –συχνά τοξικές– αγορές και στους μεγάλους οικονομικούς ομίλους, πολλαπλασίασε τους κοινωνικά χαμένους, αναζωογόνησε τις περιφερειακές αντιθέσεις και ώθησε στην ιδεολογική σύγκλιση των κεντροδεξιών και των κεντροαριστερών κυβερνητικών κομμάτων. Τα κενά εκπροσώπησης, τόσο στα δεξιά όσο και στα αριστερά του πολιτικού φάσματος, μεγεθύνθηκαν. Η δημοκρατία υποχωρούσε. Αυτή η εξέλιξη συνιστά το πρώτο –και το πιο σημαντικό– δημοκρατικό έλλειμμα. Με τη διάχυση της παγκοσμιοποίησης, ιδιαίτερα της οικονομικής, το έλλειμμα αυτό μεγάλωσε και βάθυνε.
Ευρωπαϊκή Eνωση
Η εθνική δημοκρατική απόφαση και λογοδοσία εξασθένησαν ακόμη περισσότερο με την αναγέννηση, μετά το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 1980, της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Αναμφίβολα, η Ε.Ε. δεν είναι ένα «αντιδημοκρατικό σύστημα που αποτελείται από δημοκρατίες». Oμως, ως καλά σχηματισμένο και πυκνά δομημένο θεσμικό σύστημα παράγει αποτελέσματα, δημοκρατικά και λιγότερο δημοκρατικά.
Το πρώτο αποτέλεσμα που παράγει είναι πολυπλοκότητα. Ο τρόπος συγκρότησης και λειτουργίας της αποκλίνει από αυτό που ο Γκρίβεν αποκαλεί το «κριτήριο Σαρτόρι»: «Η δημοκρατία […] θα μπορούσε να μην επιβιώσει αν οι αρχές και οι μηχανισμοί της δεν είναι προσιτοί στην ικανότητα αντίληψης του μέσου πολίτη». Η Ε.Ε. είναι τόσο πολύπλοκη, προσθέτοντας πολυπλοκότητα στην πολυπλοκότητα που είχε ήδη εισαγάγει η παγκοσμιοποίηση, ώστε να γίνεται πολιτικά απόμακρη για τον πολίτη. Είναι ενδεικτικό ότι ποτέ δεν διαμορφώθηκε εκλογικά ένας πραγματικός «λαϊκός ευρωπαϊσμός» (βλ. ψήφο λαϊκών στρωμάτων και μικρών πόλεων σε δημοψηφίσματα και εκλογές ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος). Επίσης, η Ε.Ε. προσθέτει αδυναμία στην αδυναμία των εθνικών δημόσιων εξουσιών που επέφερε η παγκοσμιοποίηση, μέσω του πρωτόγνωρου για την ευρωπαϊκή ιστορία κατακερματισμού του εκτελεστικού – νοούμενο αυτό το τελευταίο ως ενιαίο μακροσύστημα που περιλαμβάνει και συνδυάζει τις εκτελεστικές λειτουργίες τόσο των Βρυξελλών όσο και των 27 κρατών-μελών (Μοσχονάς – Η ευρωπαϊκή εξασθένηση των κομμάτων, «Κ» 6/4/2025).
Στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής πολιτικής και θεσμικής αρχιτεκτονικής, λόγω πολυπλοκότητας, κατάτμησης και ανεπαρκούς ολοκλήρωσης, χάνονται όχι μόνο η ταχύτητα στη λήψη αποφάσεων και η αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησης, αλλά και κάτι πιο βαθύ: χάνεται μέσα από τις άπειρες μεσολαβήσεις και τα μη εκλεγμένα σώματα (Ιωάννης Παπαδόπουλος) το νόημα της αρχικής δημοκρατικής εντολής (η οποία, επιπλέον, δεν είναι μία και ενιαία). Χωρίς ενιαίο σύστημα εξουσιών και εκπροσώπησης, τα πολιτικά κόμματα δυσκολεύονται να κυβερνήσουν αποτελεσματικά αλλά και να αντιπροσωπεύσουν πραγματικά. Χάνουν ρόλους, λάμψη και ισχύ.
Επίσης, καθώς η Ε.Ε. είναι σύστημα με πολλά veto points, εγγενώς βασισμένο στον συμβιβασμό και κυβερνώμενο στο κέντρο και από μεγάλους συνασπισμούς, τα κόμματα κυβερνητικής κλίσης (δηλαδή τα μεγάλα κόμματα) τείνουν να συγκλίνουν μεταξύ τους. Για τους ίδιους λόγους, η ικανότητα ιδεολογικής και προγραμματικής ανανέωσής τους –άρα και αυτοδιόρθωσης– έχει θεαματικά μειωθεί. Συνεπώς, το ευρωπαϊκό δημοκρατικό έλλειμμα έχει συμβάλει στη διεύρυνση των κενών εκπροσώπησης, στην «άνιση αντιπροσώπευση» (παρατεταμένη κρίση εκπροσώπησης των λαϊκών στρωμάτων), στη δυσπιστία προς την πολιτική και στη μείωση της εκλογικής συμμετοχής.
Κοινωνιολογική – πολιτισμική αλλαγή
Η παγκοσμιοποίηση και η Ε.Ε. διαβρώνουν, η δεύτερη λόγω των ιδρυτικών χαρακτηριστικών της, τη δημοκρατική εκπροσώπηση. Yπονομεύουν, επίσης, τα μεγάλα κόμματα που συνέβαλαν, καθοδηγώντας τη δράση των εθνικών κρατών, και στην απρόσκοπτη ανάπτυξη της πρώτης και στον τρομερό νεωτερισμό που εκπροσωπεί η δεύτερη.
Εντούτοις, ήδη πριν από την παγκοσμιοποίηση και την επιτάχυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, τα κόμματα είχαν εισέλθει σε αργή διαδικασία αποδυνάμωσης. Η εξασθένησή τους (όπως και των ομάδων συμφέροντος) υπήρξε προϊόν του εκσυγχρονισμού των δυτικών κοινωνιών. Η ανάπτυξη του μεταβιομηχανικού καπιταλισμού, η εκκοσμίκευση, η άνθηση του ατομικισμού, οι αλλαγές στα μέσα επικοινωνίας και, βέβαια, σήμερα, ο ψηφιακός μετασχηματισμός των κοινωνιών είναι στοιχεία της διαδικασίας εκσυγχρονισμού. Τα στοιχεία αυτά συναποτελούν, και συγκροτούν, την τρίτη αιτιακή αλυσίδα αποδυνάμωσης της δημοκρατίας. Θα την ονομάσουμε κοινωνιολογική-πολιτισμική. Η κύρια επίπτωσή της συνίσταται στην εξασθένηση των κομματικών οργανώσεων και ταυτοτήτων αλλά και των διαιρετικών τομών που αποτελούσαν, τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1920, κρίσιμους παράγοντες σχηματισμού γνώμης, πολιτικής κινητοποίησης και διατύπωσης ανταγωνιστικών πολιτικών ατζεντών.
Συνεπώς, με δεδομένη την ενεργοποίηση, ήδη από τη δεκαετία του 1960, αυτής της αργής και βαριάς κοινωνιολογικής μηχανής, τα κόμματα, ακόμη και χωρίς την παγκοσμιοποίηση και την Ε.Ε., θα είχαν χάσει σε ισχύ και σταθερότητα. Αυτό όμως που δεν θα είχαν χάσει θα ήταν το πιο κρίσιμο: την ικανότητα ανανέωσής τους.
Σήμερα, λόγω ακριβώς της παγκοσμιοποίησης και της ευρωπαϊκής ενοποίησης, η τόσο πολύτιμη ικανότητα ανανέωσης έχει σε μεγάλο βαθμό χαθεί. Στην πράξη, η ικανότητα ισχυρού προγραμματικού νεωτερισμού των κομμάτων που συνήθως άσκησαν ή ασκούν διακυβέρνηση έχει δραστικά –μέχρι σχεδόν αυτοκαταστροφής– μειωθεί. Το 49,12% των απωλειών της ευρωπαϊκής Χριστιανοδημοκρατίας σε σύγκριση με τη δεκαετία του 1950 (Πιερ Μαρτέν) και το 36,3% των απωλειών της ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας (Μοσχονάς) δεν δείχνουν μόνο και τόσο ότι η ιστορική κοινωνική βάση τους έχει συρρικνωθεί. Δείχνουν κυρίως την αδυναμία τους να ανανεωθούν και μέσω της ανανέωσης να ανανεώσουν και τα κοινωνικά στηρίγματά τους.
Αναζητώντας τον ηγέτη
Η «κρίση» της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι σύνθετο φαινόμενο, μακράς διάρκειας, με πολλαπλά αίτια. Τα «δημοκρατικά ελλείμματα» που περιγράψαμε αναπτύχθηκαν νωρίτερα από την πρόσφατη ανοδική ορμή της ριζοσπαστικής και λαϊκιστικής Δεξιάς.
Εναλλακτική ατζέντα – Στην Ευρώπη η σχέση έθνος – Ε.Ε. – παγκοσμιοποίηση – εκσυγχρονισμός θα πρέπει να επανα-οριστεί ως ο κρίσιμος κορμός μιας αποτελεσματικής εναλλακτικής ατζέντας απέναντι στις δυνάμεις που απειλούν τη δημοκρατία.
Ειδικότερα, τα κόμματα παραμένουν αναντικατάστατοι πυλώνες των αντιπροσωπευτικών συστημάτων. Ως συνέπεια, η εξασθένησή τους απορρυθμίζει το σύνολο της δημοκρατικής αλυσίδας και δημιουργεί μια μακράς διάρκειας κρίση αντιπροσώπευσης. Σε αυτή την κρίση έχουν συμβάλει και συνεχίζουν να συμβάλλουν και οι τρεις αιτιακές αλυσίδες (παγκοσμιοποίηση, Ε.Ε., κοινωνιολογική/πολιτισμική αλλαγή), η καθεμία με τον δικό της τρόπο. Και δεν περίμεναν τον Τραμπ, τη Μελόνι και τη Μαρίν Λεπέν για να το κάνουν.
Στο επίκεντρο της σημερινής δημοκρατικής υποχώρησης βρίσκονται διεθνείς καταναγκασμοί, ο περιορισμός της αποτελεσματικότητας του εκτελεστικού βραχίονα και η αίσθηση εκπεσμού της πολιτικής κοινότητας που ονομάζεται «έθνος-κράτος». Αλλά και η μείωση των ρυθμών ανάπτυξης, οι ανισότητες (και οι γεωγραφικές), η παραμελημένη περηφάνεια κοινωνικών ομάδων, το μεταναστευτικό.
Η αναζήτηση ισχυρής ηγεσίας λειτουργεί ως πολιτική απάντηση στα παραπάνω. Ο Τραμπ, όπως δείχνει στο ωραίο βιβλίο του ο Τάκης Παππάς («Εξηγώντας τον Τραμπ»), είναι η πιο καθαρή, πιο δυναμική, πιο επινοητική και πιο σημαντική περίπτωση ενός σύγχρονου ηγέτη που διαμορφώνει ένα νέο υπόδειγμα διακυβέρνησης που συνίσταται στην αντικατάσταση της φιλελεύθερης δημοκρατίας με ένα καθεστώς που «παραμένει δημοκρατικό, αλλά όχι φιλελεύθερο».
Δυσαρεστημένοι δημοκράτες, αλλά δημοκράτες!
Ολες, ωστόσο, οι διεθνείς έρευνες δείχνουν ότι οι πολίτες είναι μεν δυσαρεστημένοι από τη δημοκρατία, αλλά όχι ενάντια στη δημοκρατία. Το πώς συνεπώς θα επιλυθεί η ένταση ανάμεσα στο «δυσαρεστημένοι δημοκράτες, αλλά δημοκράτες» θα καθοριστεί όχι από ηθικές δημοκρατικές επικλήσεις αλλά από την πολιτική προσφορά. Από τη δύναμη, δηλαδή, και ελκτικότητα των ανταγωνιζόμενων εναλλακτικών πολιτικών προτάσεων. Αυτό θα συμβεί στις ΗΠΑ, αυτό θα συμβεί και στην Ευρώπη.
Μόνο που στην Ευρώπη η σχέση έθνος – Ε.Ε. – παγκοσμιοποίηση – εκσυγχρονισμός θα πρέπει να επανα-οριστεί ως ο κρίσιμος κορμός μιας αποτελεσματικής εναλλακτικής ατζέντας απέναντι στις δυνάμεις που απειλούν τη δημοκρατία. Οι απόψεις που θεωρούν ότι το δημοκρατικό πρόβλημα θα αντιμετωπιστεί με το «πάμε σαν άλλοτε» (ζήτω η παγκοσμιοποίηση, ζήτω η Ευρωπαϊκή Ενωση, ζήτω ο εκσυγχρονισμός!) μάλλον αποτελούν μέρος του προβλήματος παρά της λύσης.
*Ο κ. Γεράσιμος Μοσχονάς είναι μέλος της διοικούσας επιτροπής στο Κέντρο Πολιτικών Ερευνών, Πάντειο Πανεπιστήμιο.
